Oligofrenopsixologiya surdopsixologiya logopsixologiya tift opsixot ogtya

Sistem ali nutq buzilishlarida shaxs xususiyatlari
Alaliya — homiladorlik yoki bola nutqining ilk rivojlanish davrida 
bosh miya po'stlog'idagi nutq zonalarining organik jarohatlanishi 
natijasida nutqning rivojlanmay qolishi. Ko'p hollarda alalik bola­
larni og'ir ko'rinishlarida aqli zaiflik, zaif eshituvchi va ruhiy rivojla-
184
S

---

nishi orqada qolgan bolalar bilan almashtiriladi, bunda nutq bilan 
birgalikda idrok etish, diqqat, xotira bilan bir qatorda shaxslararo 
munosabatlar ham buziladi. Agar alalik bola o'zgalarning nutqini 
tushuna olsa, atrofdagilar esa bolaning nim a demoqchi bo'lganini 
tushunm aydilar va bola asabiylashadi. Alalik bolada nutqiy m uloqot­
ga ehtiyoj kuchli bo'ladi. Motor alalik bolalar xulq-atvori o ‘ziga xos 
xususiyatlarga ega: atrofdagilar bilan muloqotga kirishishda yaqqol 
namoyon b o ig a n qiyinchiliklar, notanish vaziyatlarda tez-tez tor- 
mozlanishlar, yangiliklarga salbiy munosabatda bo'lishi; shuningdek, 
bola xarakterida patologik sifatlar, asabiylik, tez xafa bo'lishi; nutqiy 
faollikning yetarli darajada emasligi kuzatiladi.
Bunday bolalar ko'pchilik hollarda qiziquvchan, o'quvli, ishchan 
bo'ladilar. Biroq kichik yoshdagi bolalarda va yangi sharoitga (bola­
lar bog'chasi, m aktab) m oslashishning dastlabki bosqichlarida xulq- 
atvori va hissiy-iroda sohalarida qiyinchiliklar kuzatilishi m u m k in
(bir joyda o 'tira olmaslik, qo'zg'aluvchanlik yoki uyatchanlik, tez 
torm ozlanish, qaysarlik).
Sensor alalik bolalar bilan muloqotga kirishish qiyin bo'ladi. Xulq- 
atv6ri o'ziga xos xususiyatga ega (qo'zg'aluvchan, xarakterlari impul- 
siv, o'z nutqiga tanqidiy qaramaydilar, bilish darajasi past bo'ladi). 
Sensor alalik bolalar hikoyani uzoq vaqt tinglay olmaydilar, m a z m u ­
nini tushunmaganliklari uchun qiziqishlar tez yo'qoladi va tinglamay 
qo'yadilar. Bunday bolalarda o'zgalar nutqini tushunishning yo'qligi 
natijasida o'zlarining nutqlari ham buziladi. Sensor alalik bolalarda 
uzoq xavotirlanish, baqirish, sakrash, o'ynash, taqillatish hollari ku­
zatiladi. Ayrim vaqtlarda bunday bolalar muloyim, uyatchan, o'z kam - 
chiliklarini m a’lum darajada anglaydilar. Sensor alalik bolalar muloqot 
uchun imo-ishoralar, jestlar, m im ikalardan foydalanadilar. Bunday 
bolalar musiqa tinglashni yoqtiradilar, musiqa ularni tinchlantiradi, 
baland ohangda gapirishlar, baqiriqlar bolaga salbiy t a ’sir qiladi.
Sensor alalik bolalarning ayrimlari maxsus o g 'ir nutq k a m c h i­
liklariga ega bolalar uchun mo'ljallangan ta ’lim m uassasalarida 
t a ’lim oladilar.
Afaziya — markaziy, organik turga oid og'ir nutq buzilishlari 
qatoriga kiradi. Bu ko'proq katta yoshdagi kishilardagi bosh miya 
qon aylanishining buzilishi oqibatida paydo bo'ladi.
185

---

Afaziya (grekcha a — inkor etish, prasis — nutq) bosh m iyaning 
jarohatlanishi natijasida ro'y beradigan nutqning t o l a yoki qisman 
yo'qolishi. Afaziyaning kelib chiqish sabablari yana bosh miyada 
qon quyulishi, travmalar, shishlar, bosh miya infeksion kasalliklari 
bo'lishi m umkin.
Bolalarda afaziya kam dan kam uchraydi. U h a m bo‘lsa, bosh 
miya travmalari, shishlar yoki infeksion kasalliklar asoratida paydo 
bo'ladi.
A .A. Luriya ko'rsatishicha, bunday bemorlarda psixik faoliyat 
va bilish jarayonlari buzilgan bo'ladi. O'zgalar nutqini tushunish, 
og'zaki va yozma nutq kamchiliklari, hisob malakalari buzilishi 
kuzatiladi. Insult yoki travm adan so'ng boshlang'ich davrda bemor- 
larning nutqi u m u m an tushunarsiz bo'ladi, chunki ularning nutqi 
ayrim tovushlar, bo'g'inlar, so'z birikm alaridan iborat bo'ladi. Bu 
kam chiliklar asosan ikki yo'nalish, tibbiy yoki logopedik yo'nalishlar 
asosida b a rta ra f etiladi. Lekin shu bilan birga bu davrda psixolog- 
ning faoliyati m u h im rol o'ynaydi. C hunki bu bem or o'z nutqidan 
uyaladi, tu shk u nlikk a tushadi, diqqat, xotira, mantiqiy tafakkur, 
idrok, hissiy iroda sohalarida kam chiliklar kuzatiladi. Psixolog 
bunday bemorlar bilan ko'proq suhbatlar o'tkazishi, treninglar, 
rag'batlantirish ishlari olib borishi kerak.