Oligofrenopsixologiya surdopsixologiya logopsixologiya tift opsixot ogtya

Tiflopsixologiya fanining vazifasi quyidagilardan iborat:
1. K o'r va zaif ko'ruvchi va sog'lom bolalar psixik rivojlanishini 
taqqoslab o'rganish.
2. H a r xil darajadagi ko'ruv nuqsonida psixik rivojlanishning 
bosqichlarini o'rganish.
3. Ko'r va zaif ko'ruvchi shaxslardagi psixik jarayonlar, indi­
vidual xususiyatlarning o'ziga xos tom onlarini o'rganish.
4. Ko'rish nuqsoni mavjud bolalarning psixologik, ijtimoiy, 
pedagogik korreksiyasini aniqlash.
5. Ko'r va zaif ko'ruvchi bolalarning har xil muhitga moslashi- 
shi, ular bilan olib boriladigan abilitatsion va reabilitatsion ishlar 
yo'nalishi aniqlanadi.
200

---

Tiflopsixologiyasining obyekti ko'zi ojiz, zaif ko'ruvchi shaxslar 
sanaladi.
Tiflopsixologiyaning boshqa fanlar bilan aloqasi
Tiflopsixologiya um um iy psixologiya, yosh va pedagogik-psi- 
xologiya, tiflotexnika va boshqa fanlar bilan c h am barchas bog'langan 
bo'lib, tiflopsixolog o 'zining amaliy va nazariy ish jarayonida 
yuqoridagi fanlarga tayanishi bilan birga yangi yuzaga kelayotgan 
soha - amaliy psixologiyaning y u tuqlaridan h a m foydalanadi.
H a m m a ta ’lim va tarbiya m uassasalarida bo'lgani kabi, ko'r 
va zaif ko'ruvchilar m aktab -in tern atlarid a h a m amaliy psixolog 
bo'lishi shart. M axsus maktabdagi amaliy psixologning ish vazifasi 
u m u m ta ’lim m aktabidagidan farq qilmaydi. A m m o , maxsus m ak­
tabdagi psixologning eng asosiy vazifasi:
— nogiron 
bolalarning 
maktabga 
tayyorgarlik 
darajasini 
aniqlash;
— m aktabda ko'r va zaif ko'ruvchi o 'q uvchilarning bilim, hissiy- 
iroda sohasidagi va boshqa kamchiliklariga psixologik tashxis 
qo'yish;
— m axsus m a k ta b d a psixolog, m ad a n iy -o q a rtu v ishlarini olib 
borish;
— m axsu s m a k ta b o 'q u v c h ila rin in g psixologik, ijtimoiy, p e d a ­
gogik sohadag i a n iq la n g an k a m c h ilik la rin i korreksiyalash tad b ir 
va vositalarini belgilaydi va m a k ta b jam o a s i bilan am alga oshi- 
radi;
— nuqsonli o'quvchilarning o'quv jarayonida ruhiy va asab kam - 
c hiliklarining paydo bo'lishi va kuchayishini o'z vaqtida aniqlash va 
oldini olishning chorasini ko'radi.
Tiflopsixologik tadqiqotlarning m etodologik asosini d e te rm i­
n izm , ong va faoliyatning birligi, ruhiy atn ing faoliyatda rivojlanishi 
tashkil etadi.
Ta’kidlab o'tish joizki, tiflopsixologiya fani fan sifatida shakl- 
lanishida turli qarashlar, fikrlar, g'o yalar mavjud bo'lgan.
1.P. Pavlov bir necha bor t a ’kidlagan «Ko'rlik va boshqa n u q ­
sonlarni o'rganish asosida nafaqat nuqsonli ruhiyatga chuqurroq 
kirib borishga, balki m e ’yoriy ruhiyat holatlarini h am chuqurroq

---

tushunishim izga imkon beradi». Tiflopsixologiyaning taraqqiyoti- 
da LS. Vigotskiyning nuqsonli bola rivojida «Madaniy va biologik» 
om illarning buzilishi, chetga chiqishi haqidagi fikrlari m u h im o ‘rin 
egallaydi.
Shu bois, qator m etodlar um um iy psixologiyadan olinadi. 
M e ’yoridan nuqsonga qarab va nuqsondan m e ’yorga qarab tadqiqot 
ishlarini olib borish ishlarini V.M.Bexterev samarali usul sifatida 
ta n olgan edi. Maxsus psixologiyada A.A. Krogius, G .l.T ro s h in to ­
m onidan nisbiy o'rganish keng qo'llanilgan edi. Nisbiy tadqiqotga 
L.S. Vigotskiy ham alohida e ’tibor bilan qaragan edi.
Tiflopsixologiya fani umumpsixologiya fanining determ inizm , 
ong va faoliyat birligi, psixikaning faoliyat jarayonida rivojlanishi 
kabi metodologik prinsiplariga amal qiladi. Inson ruhiy olami bilan 
bog'liq har qanday ilmiy-tadqiqot, tekshirishlarining m etodologik 
asosini uchta yo'nalish belgilaydi.
Birinchidan, ko'rish nuqsoni mavjud bolaning har xil yosh bos- 
qichlarida yuz beradigan o 'zgarishlarni va ruhiy rivojlanish qo- 
nuniyatlarini sog'lom bolalar bilan taqqoslab tekshirish. Defek­
tologiya fani asoschilaridan L.S. Vigotskiy sog'lom va nuqsonli 
bolalar ruhiy rivojlanishini taqqoslab tekshirishga katta e ’tibor b er­
di. «Nuqsonli rivojlanishga to'g'ri t a ’sir va ta s n if berish m u m k in , 
qachonki norm al rivojlanish bilan uni taqqoslab o'rganilganda», 
degan edi olim.
lkkinchidan, ruhiy rivojlanishni faqat faoliyat jarayonida h ar to- 
m onlam a va chuqur o'rganish m um kin. llmiy tadqiqot ishlarida 
o'rganilayotgan obyektni (nuqsonli bolani) qaysi faoliyat jarayonida 
tekshirishni aniqlab olishning nazariy va amaliy ahamiyati n ih o - 
yatda katta.
Uchinchidan, o'tkazish rejalashtirilayotgan ilmiy-tadqiqot q a t’iy 
tizim asosida: tadqiqotning bosqichlari, metodlari, shart-sharoitlari, 
qatnashchilarini aniqlash va belgilash bilan olib boriladi.
Tiflopsixologiya fani um u m iy psixologiya, ijtimoiy psixologiya, 
yosh va pedagogik psixologiya va boshqa fanlarning m etodlaridan 
foydalanish bilan birga, maxsus psixologiyada va tiflopsixologiya 
fanida yaratilgan maxsus tadqiqot uslub va usullaridan ham foydala- 
niladi. Ilm, fan-texnikaning yutuqlari ko'r va zaif ko'ruvchilarning
202
N

---

sezgi, idrok, tasavvur va boshqa ru h iy jarayonlarini tekshirish s o ­
hasida yangi, maxsus m etodikalar, texnik vositalar yaratishga im- 
kon b erm oqda. Shunday a n iq o'lchash texnik vositalariga elektron 
taxistoskop, anamaloskop, proyeksiyali perim etr, elektroensefalograf 
va boshqalar kiradi. Shular tufayli b izning bu toifa bolalar ruhiyati 
haqidagi bilim larim iz to'la va aniq bo'lishi m u m k in. Ilmiy tadqi- 
q o tn in g asosiy shartlaridan biri: ko‘r va zaif ko'ruvchi bola o'sib, 
tarbiyalangan ijtimoiy m u hit bilan h a r to m o n lam a tanishish tad- 
qiqotchiga ko'p narsa beradi. N uqsonli b olaning qanday sharoitda 
tarbiyalanayotgani, o ta-o n a va b o sh q alarn ing bolaga munosabati, 
oiladagi intellektual, m ad an iy va m a ’naviy m u hit bola ruhiy rivojla­
nishida hal qiluvchi o m illaridan hisoblanadi. Shu bilan birgalikda 
bolanin g oila a’zolariga, sinfdoshlariga, pedagoglarga m unosabat- 
larini aniqlash zarur. Ikkinchi shart: tadqiqotchi nuqsonli bolani 
o'rganishni rejalashtirishdan oldin o'zi uchun quyidagi savollarga 
javob berishi shart:
1. N uqsonli bola ruhiyatining qaysi sohasini o'rganish lozim?
2. Ruhiyatning bu sohasini o 'rg an ish d a n maqsad n im a, ya’ni 
n im a n i aniqlam oqchim an?
3. Nuqsonli bola ruhiyatini va ayni ru hiyatning men tanlagan 
sohasini qaysi uslub bilan o'rganish eng qulay?
4. Urii o'tkazish tartibi va qoidalarini b ilam anm i?
5. Rejalashtirilayotgan ilm iy-tadqiqotni qayerda (sinfda, alohida 
xonada, m eh n a t yoki o'y in jarayonida), qaysi vaqtda, qaysi sharoitda 
va qanday holatda o 'tkazam an ?
U chinchi shart: nuqsonli bola bilan olib boriladigan so'rov yoki 
an keta savollari, shuningdek, suhbat davom ida beriladigan savol­
lar h a r to m o n lam a puxta o'ylangan, nuqsonli bolaning shaxsiyatiga 
tegmaydigan, odob-axloq doirasida bo'lishi shart. Ba’zan o'rinsiz 
berilgan savol nuqsonli bola bilan m unosabatni buzib qo'yishi 
m u m k in .
To'rtinchi shart: nuqsonli bolalarni sog'lom bolalar bilan taqqos- 
lab tekshirishning o'zi chiqarilgan ilmiy xulosaning xato bo'lishiga 
olib kelishi m umkin. 
Nuqsonli bolaning ruhiy rivojlanishini 
uning oldingi tekshirishlardagi olingan natijalar bilan taqqoslab xulo- 
sa chiqariladi. Ya’ni nuqsonli bolaning o'zini o'ziga taqqoslaniladi.
203

---

Beshinchi shart: nuqsonli bolaning individual, yosh va psixologik 
xususiyatlari hisobga olingan holda ilmiy tadqiqot o'tkaziladi va 
uning natijalari e’tiborga olinadi.
Oltinchi shart: nuqsonli bolalarning o'ziga xos xususiyatlari­
ni hisobga olib (begona joydan va odam lardan hadiksi rash lari va 
hokazolar) ilmiy-tadqiqot ishlari asosan tabiiy sharoitda o'tkaziladi 
(bog'cha, m aktab va boshqa joylarda).
Yettinchi shart: tiflopsixologiyada keng qo'llanilayotgan m etod- 
lardan biri - ilmiy-tadqiqot natijalarining miqdoriy ko'rsatkichlarini 
matematik-statistik qayta ishlash uslubi bo'lib, o'tkazilgan tek- 
shirishlarning obyektivligini, haqqoniyligini, ishonchliligini, va- 
lidliligini ta ’minlaydi. Statistik metod har xil ruhiy hodisalar va 
tadqiqot natijalari va ularning o'rtasidagi korreksiyani — bog'liqlikni 
aniqlashga yordam beradi.
A m m o , matematik-statistik hisoblash natijalariga ehtiyotkorlik 
bilan yondashish, bu uslub bilan olingan m a ’lumotlarga had dan
oshiq e ’tibor berish xato xulosalar chiqarishimizga sabab bo'lishi 
m u m k in.
Shuningdek, har qanday katta yoki kichik ilmiy-tadqiqot 
o'tkazish jarayoniga bayonnoma yoziladi. Bayonnom ada o'quvchi 
haqidagi h a m m a m a ’lumotlar, vaqt, tekshirishda qo'llanilgan uslub- 
larning nomi keltiriladi.
Ilmiy tadqiqot metodlari tadqiqotchining o'z oldiga qo'ygan 
maqsad va vazifalariga qarab quyidagi turlarga bo'linadi:
1. 
Noeksperim ental metodlarga kuzatuv, so'rov (anketa), s u h ­
bat, o'quvchining faoliyat mahsulotlarini tahlil qilish kiradi.
1.1. 
Kuzatuv, m a ’lum bir reja va tizim asosida o'tkazilib, tadqi- 
qotchidan kuzatilayotgan ruhiy jarayonga (hodisaga) odilona 
(obyektiv) yondashish talab qilinadi. Tadqiqotchi o'zi istagan nar- 
sani «ko'rmasligi», balki haqiqiy m a ’lumotlarni, xatti-harakatlarni 
qayd qilishi zarur.
Kuzatuvning qo'shilgan holda va qo'shilm agan holda kuzatish 
usullari mavjud bo'lib, ilmiy adabiyotlarda kuzatuv turlari bayon 
etilgan. Keyingi vaqtlarda bolalarning o'zaro m unosabatlarini, 
xulq-atvorini va boshqalarni kuzatishda Beylis m etodidan keng foy- 
dalanilm oqda.
204

---

1.2. So'rov (anketa). So'rovdagi savollar och iq va yopiq shakl- 
da berilishi m u m k i n . O c h iq savollarga javob o 'q u v c h in in g o 'z
istagicha berilishi m u m k in . Yopiq shakldagi so'rovlarda javob 
tayyor holda (ha, yo'q, b a ’zan, b ilm ay m a n va boshqalar) berilgan 
b o'ladi.
1.3. Suhbat. Bu m etod tekshiruvchi uchun eng qulay uslub 
bo'lishi bilan birga, u n d a n katta mohirlik ham talab qilinadi. S u h ­
bat oldindan tuzilgan savollar yordamida o'tkaziladi. Bolalarning 
xarakter xususiyatlari, xulq-atvor va uning motivlari, atrofdagilarga 
va o'ziga m unosabati, bahosi va boshqa ju d a ko'p m a ’lum otlar bi­
lan birga tarjimayi holga oid m a ’lumotlarni ha m to'plash m u m ­
kin. Bolalar bilan o 'tkaziladigan suhbatning asosiy shartlaridan 
biri, m uloqotni bolaga yoqimli yoki neytral savollardan boshlash 
zarurdir. Bunday b oshlangan suhbat o'zaro aloqani va m unosabatni 
yaxshilaydi. Savollar bolaning yoshiga, individual va milliy xususi­
yatlariga qarab tuziladi. Bolalarning tez charchab qolishini hisobga 
olib, 10-20, ba ’zan 30—40 m in u td an oshmasligi kerak. Suhbatni 
tinch, yakka holda o'tkazish erkin m uloqotni t a ’minlaydi. Suhbat 
jarayonida axloqiy-etik shartlarga q a t’iy rioya qilinadi. M asalan, 
o'quvchining m atem atika o'qituvchisiga m unosabatini bilish uchun 
birinchidan «Sen m atem atik a o'qituvchisini yoqtirasanmi?» deb 
so'rash, odobsizlik bo'ladi. Ik kinchidan, o'quvchilar bunday savolga 
odatda to'g'ri javob bermasligi m um kin.
1.4. Bolalarning 
faoliyat 
m ah sulotlarinin g 
tahliliga 
bag'ishlangan. Rasm lar, h a r xil m ahsulotlardan (plastilin, loy va 
boshqalardan) yasalgan narsalar, bolalar yasagan o'yinchoqlari, eng 
m u h im i o 'q uvchilarnin g h a r xil fanlardan yozgan yozma ishlari, 
nazorat ishlarining tahlili kiradi. Noeksperim ental m eto d la r bilan 
ko'r va zaif ko'ruvchilar orasida ilm iy-tadqiqot ishlarini o'tkazish 
qulaydir.
2. 
Eksperimental metodlar. Eksperimental m etodlar yordam i­
da har xil ruhiy jarayon, h odisalarning rivojlanishini o 'z im iz ista- 
gan vaqtimizda takro rlashim iz, unga faol ravishda aralashishim iz, 
o'zgartirishim iz m u m k in . Ilmiy adabiyotlarda tabiiy va laboratoriya 
eksperimental xillariga t a ’r if berilgan. Keyingi vaqtlarda eksperi- 
m entni m odellashdan keng foydalanilmoqda. Eksperim ent u yoki
205

---

bu psixologik hodisa, vaziyat su n ’iy yuzaga keltiriladi va shu vazi- 
yatda o'quvchi (o'quvchilarning) o'zini tutishi, m unosabatlari, javob 
reaksiyasi kuzatiladi.
Shuningdek, pedagogika va psixologiya fanida shakllantiruvchi 
m etodlardan ham keng foydalaniladi. Shakllantiruvchi metodlar- 
ning samaradorligi shundaki, bola ruhiyatining rivojlanishini, ruhiy 
hodisalarning mohiyatini o'rganish bilan shug'ullanm asdan, balki 
eksperiment natijasida t a ’lim-tarbiya berish ko'zda tutiladi.
3. 
Diagnostik m etodlar shaxs yoki jam o a n in g ruhiy va shaxsiy 
xususiyatlarini aniqlashda miqdoriy va sifat jih a td a n aniq tasnif- 
lashga imkoniyat yaratganligi uchun psixologiya fanining h a m m a
sohasida keng qo'llanilm oqda. Asosan bular testlardir. «Test» ingliz 
tilidan olingan bo'lib, sinov, tajriba degan m a ’noni bildiradi. Hozirgi 
amaliyotda bir necha m ingdan oshiq testlar mavjud bo'lib, afsuski, 
ularning ko'p qismi milliy xususiyatlar e ’tiborga olinib o'zbek tiliga 
tarjim a qilinmagan. Chet el, asosan g'arb psixologiyasida testlar bi­
lan ishlash keng ommalashgandir. Testlar yordam ida bolalarning 
aqliy rivojlanish darajasi (intellektual koeffitsienti), iqtidorlilik d ara­
jasi, ruhiy holati, shaxs xususiyatlari, o'ziga va boshqalarga bahosi, 
kasb qiziqishlari va kasbga yaroqliligi aniqlanadi.
Yuqorida keltirilgan ko'pgina m etodikalarni tiflopsixologi­
yada, ko'r va zaif ko'ruvchi o'quvchilarni psixologik tekshirishda 
qo'llashning m urakkab tom oni shundaki, o'quvchilar anketa va test 
savollarini o'zlari o'qishlari shart. Savollarni o'qib berish test nati- 
jalariga salbiy t a ’sir etmaydimi, degan fikr mavjud. Tiflopsixologi­
yada ilmiy-tadqiqot o'tkazish uchun yangi m etodlar yaratish, mav­
ju d m etodlarni moslashtirish, takomillashtirish shu k u n n in g eng 
dolzarb m asalalaridan biridir.