O’lchash vositalari va usullari

O‘lchash asboblari, turlari 
O‘lchash asbobi 
deb, kuzatish (kuzatuvchi) uchun qulay ko‘rinishli shaklda 
o‘lchash informatsiyasi signalini ishlab berishga mo‘ljallangan o‘lchash vositasiga 
aytiladi.
O‘lchash asboblari struktura sxemasining turi bo‘yicha 
(o‘lchash 
vositasida o‘lchash informatsiyasi signalini o‘zgartirish ketma-ketligini ifodalovchi 
sxema) bevosita ta’sirdagi (baholaydigan) va solishtirib o‘lchaydigan asboblarga 
bo‘linadi.
O‘lchanadigan kattalikni asbobning oldindan darajalab qo‘yilgan darajasi 
(shkalasi) bo‘yicha kuzatishga (hisoblashga) imkon beruvchi o‘lchash asbobi 
bevosita ta’sirdagi (baholaydigan) asbob deb ataladi. Bunday asboblarda o‘lchash 
informatsiyasining 
signali 
to‘g‘ri 
yo‘nalishda 
qator 
ketma-ketlikdagi 
o‘zgartirishlardan o‘tadi. Bunday asboblarning strukturali sxemasi 2-rasmda 
ko‘rsatilgan.
Misol-prujinali tarozilar, elektromexanik voltmetr, prujinali manometr, 
shishali simob termometr. 
2. rasm. Bevosita ta’sirdagi (baholaydigan) o‘lchash asbobining strukturali 
sxemasi. 
Ў
1 
Ў
2 
Ў
3 
...
Ў
n 
X
X
1 
X
2 
X
3 
X
n-1 
У

---

Sxemada: X va U – o‘lchash asbobining kirishidagi va chiqishidagi 
kattaliklari; 
O‘
1
, O‘
2
, ... O‘
n
- o‘lchash informatsiyalarining alohida o‘zgartkichlari. 
2. rasmda ko‘rsatilgan strukturali sxema bo‘yicha ishlangan asboblar uchun 
ularning xatoligi va sezgirligini quyidagicha yozish mumkin:
,
...
,
...
2
1
2
1
n
n
S
S
S
S

=
+
+
+
=






bu yerda 


, 

S
- asbobning xatoligi va sezgirligi 
1

, 
2

, ... , 
n

- O‘
1
, O‘
2
, ... , O‘
n 
– o‘zgartkichlarning xatoliklari; 
S
1
,
S
2
,…, S
n
– O‘
1
, O‘
2
, ... , O‘
n
o‘zgartkichlarning sezgirliklari 
Solishtirish asboblari 
O‘lchanadigan kattalikni uning o‘lchovi bilan 
avtomatik yoki operator ishtirokida solishtirish natijasida olinadigan o‘lchash 
asboblari solishtirish asboblari deyiladi. Boshqacha aytganda, bu asboblarda 
o‘lchanadigan kattalik bevosita uning o‘lchovi bilan yoki o‘lchov sifatida qabul 
qilingan aniq qiymati bilan o‘zaro solishtiriladi. Solishtirish asboblarida chiqish 
kattaligi U teskari bog‘lanish zanjiridagi maxsus o‘zgartkich yordamida (O‘
tesk
) 
o‘lchanadigan kattalik X bilan bir turdagi X
k
ga o‘zgartiriladi va keyin X va X
k 
kattaliklar
asbobning kirishida solishtiriladi (ayrilanadi). Solishtirish asboblarining 
strukturali sxemasi (berk zanjirli bo‘ladi) 3-rasmda ko‘rsatilgan.
3-rasm. Solishtirish asbobining strukturali sxemasi 
3-rasmda ko‘rsatilgan strukturali sxema bo‘yicha ishlangan solishtirish 
asboblarining sezgirligi quyidagicha ifodalanadi:
.
1
теск
T
T
S
S
S
S

+
=

yoki 
.
1
1
теск
T
S
S
S
+
=

, 
bu yerda 
T
S
va 
.
теск
S
- to‘g‘ri va teskari o‘zgartirish zanjirlarining 
sezgirliklari (o‘zgartirish koeffitsientlari)
Ў
тес
к
Ў
1 
Ў
2 
Ў
3 
...
Ў
n 
X
X
1 
X
2 
X
3 
X
n-1 
У

---

1

T
S
bo‘lganda 
0
1

T
S
u holda,
теск
S
S
1


Shunday qilib, solishtirish asbobining parametrlari va uning umumiy xatoligi 
asosan teskari o‘zgartish zanjirining xatoligi va parametrlaridan aniqlanadi.
Teskari bog‘lanish zanjirining mavjudligi asbobning aniqligini ko‘tarishi 
mumkin., lekin ko‘pincha uning tezkorligi va umumiy sezgirligiga teskari ta’sir 
ko‘rsatishi mumkin.
Solishtirish asboblariga teng yelkali tarozilar, o‘zgarmas tok potensiometri, 
yuk porshenli manometr, o‘zgarmas tok ko‘prigi misol bo‘lishi mumkin.
Ko‘p hollarda, o‘lchanadigan kattalik bilan uning aniq qiymatlari emas, balki 
shu kattaliklar hosil qilgan effektlar solishtiriladi. Masalan, teng yelkali tarozilarda 
o‘lchanadigan ob’ekt va toshlarning massasi emas, balki shu jismlar hosil qilgan 
aylantiruvchi momentlar solishtiriladi. O‘zgarmas tok ko‘priklarida esa 
o‘lchanadigan va aniq qarshiliklarning zanjirlaridan o‘tadigan elektr toklari 
solishtiriladi. 
O‘lchash asboblari ularning ko‘rsatishi (chiqishdagi kattalik bilan 
o‘lchanadigan kattaliklarning o‘zaro bog‘liqligi bo‘yicha analogli va raqamli 
asboblarga 
bo‘linadi.