Odilqoriyev, N. Azizov, X

Toxariston davlati tuzilishi va uni boshqarish shakli va ushbu davlatning markaziy va mahalliy organlari haqidagi ma’lumotlar bizgacha to‘lig‘icha yetib kelmaganligi sababli Azamat Ziyoning bu haqdagi fikr- mulohazalari bilan cheklanishimizga to‘g‘ri keladi. U shunday deb yozadi: «Toxariston boshqaruvi masalasiga kelsak, shimoldan kirib kelgan toharlar (yuechjilar) hamda mahalliy mavqedor doiralar faoliyati beshta siyosiy xonadon nomi bilan bog‘liq ekanligini ta’kidlab o‘tmoq kerak». Xitoylik mualliflarning fikricha, ular quyidagilardan iborat
bo‘lgan: «Xyumi, Shuanmi, Guyshuan (Kushon), Xeytun, Gaofu. Ularning har biri ustidan turuvchi sardor yabg‘u (jabg‘u) unvoniga ega bo‘lib, har bir yabg‘u o‘z qarorgohida o‘tirgan. Masalan, Hyumi sardori (hokimi) Homo shahrida, Shuanmi hokimi Shuanmida, Guyshuan hokimi Xotzoda, Xeytun hokimi Gaofuda turgan. Aftidan, biron-bir xonadon ikkinchisining ustidan hukmronlik qilish imkoniga ega bo‘lmagan. Chjan Syanning «Daxya (Baqtriya) aslida oliy hukmdorga ega emas, har bir shaharning o‘z hokimi bor» qabilidagi guvohliklari shu xulosaga olib keladi. Fikrimizcha, Xitoy manabalarida tilga olingan «har bir shahar» mavjud besh siyosiy sulola boshliqlarining qarorgohlarini anglatishi kerak. Shu bilan birga, bu besh mulk (sulola) yuechjilarga qaram, yuechjilarning poytaxti esa Amudaryoning o‘ng qirg‘og‘ida joylashgan kabi ta’kidlarni ham e’tiborsiz qoldirib bo‘lmaydi. Fikrimizcha, yuechjilar (toxarlar) keyingi davrdagi eftaliylar, chingiziylarga o‘xshab o‘lkani chetdan turib boshqarganlar. Buni tasdiqlovchi ma’lumotlarni xitoy manbalarida ham uchratish mumkin. Jumladan, katta yuechji aslida ko‘chmanchi davlat. Aholi mol-holi bilan bir joydan ikkinchi joyga ko‘chib yuradi, urf-odatlari xunlarnikiga o‘xshash bo‘lganligi haqida ma’lumotlar keltiriladi.
Xitoy manbalarida Parkana davlati haqida bir qator qiziq ma’lumotlar uchraydi. Miloddan avvalgi II asrning 20-yillarida Farg‘ona, So‘g‘diyona, Baqtriyada safarda bo‘lgan xitoylik elchi Chjan Syanning guvohlik berishicha, Farg‘onaning aholisi bir necha yuz ming kishidan iborat bo‘lib, harbiy qo‘shini soni 60 mingdan iborat bo‘lgan. Farg‘ona boshqaruv tizimida hukmdor, uning ikki yordamchisi (vaziri) va oqsoqollar kengashi faoliyat ko‘rsatganligi xitoy manbalaridan ma’lum. Yordamchilar asosan oliy hukmdorning qarindoshlari orasidan tayinlangan bo‘lishi kerak. Ammo, oqsoqollar kengashi mamlakat ijtimoiy, siyosiy va tashqi munosabatlarida faol ishtirok etish bilan bir qatorda oliy hukmdor faoliyati bilan bog‘liq tadbirlarda qatnashish qudratiga ham ega bo‘lgan. Urush ochish, sulh tuzish, yangi hukmdorni tayinlash, uni taxtdan mahrum etish kabi tadbirlarda oqsoqollar kengashi yetakchi o‘rin tutganligini ko‘rsatuvchi guvohliklar talaygina. Masalan, xitoyliklarning Farg‘onaga tajovuzlari chog‘ida oqsoqollar kengashi o‘zaro sulh tuzish tarafdori bo‘lib chiqadi va bunga erishadi ham. YO bo‘lmasa, xitoyliklar bosqini bilan bog‘liq voqealar sababchisi deb topilgan Mug‘uy oqsoqollar kengashi hukmi bilan qatl qilingan.
Miloddan avvalgi 263-yilda Salavqiylar davlatida hokimiyat uchun olib borilgan urushlar tufayli hozirgi Turkmaniston respublikasi hududida