Odilqoriyev, N. Azizov, X

Qadimgi Hindiston huquqining asosiy belgilari. Qadimgi Hindiston davlati va huquqi rivojlanishining o‘ziga xos xususiyatlari avvalo huquq manbalarida o‘z aksini topgan. Qadimgi Hindistonning huquq manbalari sifatida vedalarni, dxarmashastralar, artxashastralarni, Manu qonunlarini va podsholar ediktlarini ko‘rsatish kerak.
Qadimgi Hindiston huquqi manbalari vedalar, dxarmashastra (diniy- huquqiy, axloqiy yo‘l-yo‘riq)lar, artxashastralar (siyosat va huquq haqidagi asarlar) hisoblanadi.
Artxashastra o‘ziga xos yozma yodgorlik bo‘lib, uni Iskandar Maqduniyning zamondoshi mashhur mansabdor shaxs jamlagan. Davlatni
idora qilish to‘g‘risidagi bu ajoyib asarda mamlakatning markazlashtirilgan va byurokratlashtirilgan davrining sharoitini aks ettiradigan bir qancha muhim maslahatlar va yo‘l-yo‘riqlar, farmoyishlar mavjud.
Dxarmashastralar dastlab braxmanlar tomonidan shogirdlari uchun qo‘llanma sifatida tuzilgan. Keyinchalik u artxashastralardan ham muhim huquq manbaiga aylangan. Eng qadimgi dxarmashastralar bo‘lmish Gautama, Baudxayana, Apastamba va Vasishtxa «dxarmasutralar» (sutratizma) degan nom bilan yuritilgan. Ular taxminan miloddan avvalgi I ming yillikning ikkinchi yarmida va yangi era oralig‘ida paydo bo‘lgan. Ana shu dxarmashastra asosida miloddan avvalgi II asr va milodning II asrida vujudga kelgan Manu qonunlari¹ qadimgi hind qonunchiligida alohida o‘rin tutadi. U braxmanizm maktablaridan biri tomonidan tuzilgan bo‘lib, diniy kuch berish maqsadida afsonaviy podsho Manu nomi bilan atalgan.
Manu qonunlari tuzilishiga ko‘ra 12 ta bob, 2685 ta moddadan iborat. Undagi me’yorlar 2 misrali she’riy shaklda yozilgan. U mazmuniga ko‘ra diniy, axloqiy va huquqiy me’yorlar yig‘indisidan iborat. Huquqiy me’yorlar ko‘proq IV, VII, VIII va X boblarda belgilangan.
Huquq manbalari ichida odat huquqi ham muhim o‘rin tutgan. Hatto dxarmashastralarda urf-odatlarga ko‘plab havolalar uchraydi.
Bundan tashqari, hind huquqi rivojlanishining turli bosqichlarida podsholarning ediktlari – amr-buyruqlari ham huquqning muhim manbaini tashkil etgan. Ularning sudlar uchun qonuniy-majburiy kuchi artxashastralarda mustahkamlangan.
Qadimgi Hindiston huquq tizimi va institutlarini o‘rganish borasida Manu qonunlariga murojaat etish lozim bo‘ladi.
Mazkur huquqda mulk, mulkka egalik qilish shakllari, mulkiy huquqning tugash hollari belgilab qo‘yilgan. Mulkning asosiy turi yer bo‘lib, harakatdagi mulklar ham himoya qilingan. Mulkka egalik qilishda ayollar, bolalar hamda qullarning huquqi cheklab qo‘yilgan.
Fuqarolik huquqining majburiyatlarga oid munosabatlari Manu qonunlarida ancha batafsil ishlab chiqilgan. Qonunlarda asosan shartnomalardan kelib chiqadigan majburiyatlar haqida gapiriladi.





¹ Izoh: Bu qonunlarning paydo bo‘lish vaqti hali to‘liq aniqlanmagan. Ko‘pgina olimlar ularni miloddan avvalgi II asr va milodning II asri oralig‘ida paydo bo‘lganligini ko‘rsatadi. Huquqshunos olim H. Muhamedov ushbu fikr haqiqatga yaqinligi ta’kidlaydi.
Shartnomalarning qarz, oldi-sotdi, saqlab turish, ijara va boshqa turlari mavjud bo‘lgan. Shartnomalar uchun umumiy tamoyillar o‘rnatilgan. Shuningdek, shartnomalar yozma shaklda tuzilib, unda tuzilgan vaqti va joyi, tomonlarning turar joyi, urug‘ va kastaga mansubligi aniq ko‘rsatilishi lozim bo‘lgan. Aks holda ular haqiqiy hisoblanmagan. Ularning bajarilishi tomonlar va davlat tomonidan tartibga solingan. Qonunlarda shartnomalarning amal qilish muddatlari va bajarilish vositalari ko‘rsatilgan. Oldi-sotdi shartnomalarini tuzishda guvohlar talab qilingan. Ayollarning, oilaning moddiy qaram a’zolarining huquqiy layoqati cheklab qo‘yilgan.
Zarar yetkazishdan kelib chiqadigan majburiyatlar bo‘yicha zarar to‘la qoplangan va ustiga podsho foydasiga teng miqdorda jarima to‘langan.
Nikoh-oila munosabatlari. Manu qonunlaridagi me’yorlar oilaviy munosabatlarni mustahkamlashga ham qaratilgan. Ota xotini va farzandlari ustidan to‘la hukmron bo‘lgan. Nikoh mulkiy bitim hisoblangan. Uning natijasida xotin sotib olingan va erning mulkiga aylangan. Erkaklar 24 yoshdan ayollar 8 yoshdan nikohga kirishi mumkinligi belgilangan. Ayollar mustaqil bo‘lishga layoqatli emas, deb qaralgan. Ayollar o‘z erlarini yomon bo‘lsa ham xudo deb hisoblashi qattiq talab qilingan. Er bir nechta xotin olishi va ajrashishi mumkin bo‘lgan. Ayollarga esa bu taqiqlangan.
Meros barcha o‘g‘illar o‘rtasida teng taqsimlangan. Qizlar merosdan chetlashtirilgan, aka-ukalar o‘z ulushlaridan ¼ qismini ularga sep-sidirg‘a sifatida ajratishi lozim bo‘lgan. Vasiyat bo‘yicha me’yorlar belgilan- magan.
Qadimgi hind jinoyat huquqida ibtidoiy jamoa tuzumiga xos ordaliya, jamoaviy javobgarlik saqlangan. Talion prinsipi qo‘llanilmagan. Jinoyatlar subyektiv tomoni, ijtimoiy xavfliligi va takroriy sodir etilishiga qarab turlarga ajratilgan. Jinoyatlar orasida davlatga, shaxsga, mulkka va oilaga qarshi jinoyatlarga alohida e’tibor berilib, ularga og‘ir jazo tayinlangan.
Huquq, din va axloqning chambarchas bog‘liqligi natijasida jinoyat va gunoh o‘rtasida aniq farq bo‘lmagan. Jazo tayinlashda ishtirokchilik va varnaga mansublik inobatga olingan. Zaruriy mudofaa holatida jinoyat sodir etilsa, oqibatidan qat’i nazar javobgarlik belgilanmagan. Yuqori varnaga mansub kishi aybdor bo‘lsa, odatda, jarima jazosi tayinlangan.
Davlatga qarshi jinoyatlarga – o‘z mamlakatini yoki qishlog‘ini qattiq ovoz chiqarib so‘kkanlik uchun eng yuqori jarima belgilangan.
Manu qonunlari shaxsga qarshi har qanday zo‘rlikni qoralagan. Quyi varnadagi shaxs yuqori varna vakilining sog‘lig‘iga ziyon yetkazsa, shu a’zosi kastratsiya qilingan. O‘lim kelib chiqsa, u ham qatl etilgan.
Manu qonunlarida mulkiy jinoyatlarga katta o‘rin ajratilgan. Unda o‘g‘rilikka alohida e’tibor berilgan. Mulkni yashirincha egallash, oshkora (talonchilik) va zo‘rlik yo‘li bilan egallash (bosqinchilik)dan aniq ajratilgan. O‘g‘rilikni ko‘rib bu haqda xabar bermagan shaxs ham javobgarlikka tortilgan.
Qonunlarga binoan jazolarning xilma-xil turlari qo‘llanilgan. Ularga oddiy va murakkab turdagi o‘lim jazosi, barmoqlarni, oyoqlarni, jinsiy va tanadagi boshqa a’zolarni kesish kabi tan jazosi turlari qo‘llanilgan. Ulardan tashqari jarima, haydab yuborish, qamoq kabi jazolar belgilangan. Mamlakatdan, kastadan, oiladan haydab yuborish kabi jazolar hamda sharmanda qiluvchi jazolardan – tamg‘a bosish, sochini olib tashlash singari jazolar ham amal qilgan.
Huquq manbalarida sud ishlarini yuritish haqida batafsil bayon etilgan. Fuqarolik va jinoyat ishlari bir xil tartibda yuritilgan. Sud ma’muriyatdan ajratilmagan. Sud ishlari tomonlarning arizasi asosida qo‘zg‘atilgan. Manu qonunlarida da’volarning 18 ta turi ko‘rsatilgan. Tergov sud majlisidagina amalga oshirilgan. Protsessual huquqda alohida hollarda, tomonlarning roziligi bilan muhim dalillar bo‘lmaganda va guvohlar bo‘lmasa, ordaliyadan foydalanilgan. Uning 5 ta sinash usuli tarozi, olov, suv, zahar va qasam ichish bilan amalga oshirilgan.
Sudda ashyoviy dalillarga ham e’tibor berilgan. Adolatli podsho o‘g‘rilangan narsani topmay turib o‘g‘rini qatl etmasligi Manu qonunlarining IX bobi 270-moddasida ta’kidlangan.