Odam anatomiyasi

Muskullarning tuzilishi.
Skelet muskullari kundalang targil muskul tukimasidan tashkil topga?. Ma’lumki, muskullarning tayanch apparati “futlyar ichida futlyar” printsipida tuzilgan bulib, xar xil xajmli muskul tutamlari endomiziy va peremiziy pardalari bilan bir-biridan ajralib turadi. Endomiziy va peremiziy nafakat muskullar orasida joylashgan biriktiruvchi tukimali tusiklar bulib, balki muskullarda maxsus elastik karkasni xosil kilishi tufayli, muskul kiskarish kobiliyatiga ega.
Kundalang-targil muskul tolalarni uzunligi 1 – 40mm. teng bulib, tsilindrsimon shaklga ega. Plazmatik membrana ostida kup mikdorda yadrolar joylashgan. Sarkolemma tarkibida kup sonda miofibrillalar va mitoxondriyalar uchraydi. Sarqoplazma mioglobin oksilidan tashkil topib, mioglobin xuddi gemoglobinga uxshash uziga kislorod birikish xususiyatiga ega. Miofibrillalarni kalinligiga va mioglobinni mikdoriga kura kizil, ok va oralik muskul tolalari farklanadi. Kizil tolalar nozik, ingichka, mioglobini kup, mitoxondriyalari kup buladi. O’rta kalinlikga ega bulgan, mioglobini va mitoxondriyalarni soni bir oz kamrok bulishi oralik tipdagi muskul tolalari uchun xos. Nixoyatda, ok tolalar eng kalin, sarqoplazmasida mioglobini va mitoxondriyalari kam mikdorda, lekin miofibrillalarni soni kup mikdorda va bir tekisda tarkalganligi xos. Kursatilgan muskul tolalarni tuzilishi va funktsiyasi bir-biri bilan boglik. Masalan, ok tolalar tez kiskaradi, lekin tez charchaydi. Kizil tolalar uzok vakt davomida, lekin sekin kiskarishi mumkin.
Oxirgi yillarda sportchilarda muskullarni xolatini nazorat kilish maksadida tsitoximik tekshirish usullari kullaniladi. Ma’lumki, tez ok tolalari uchun aerob glikolitik modda almashinuvi va sekin kizil tolalari uchun aerob oksidlanish modda almashinuvi xos. Kizil va ok tolalarni ifodolovchi fermentlar bir-biridan farklanishi sababli, ularni maxsus bueklar bilan buyaladi va tolalarni turi anik ajratiladi. Turli odamlarda kizil va ok tolalarni mikdoriy nisbati turlicha buladi va xaet davomida deyarli uzgarmaydi. Muskullarda tolalarni taksimlanish xususiyati odamning genotipi bilan boglik. Muskul tarkibidagi tolalarni mikdoriy taksimlanishi aniklangan kursatkichlar asosida sportga laekatli bolalar va usmirlarning orasida sport tanlovini utkazish tavsiya etiladi.
Xar bir muskul ichida xarakat va sezuvchi nerv oxirlari bulib, ular muskullarini markaziy nerv sistemasi bilan boglab turadi. Xarakat nervlari markaziy nerv sistemasida xosil bulgan ko’zgalishni yetkazib beradi, impulьsni uzatadi, natijada muskul markaziy nerv sistemasining xoxishi bilan kiskaradi. Nerv impulьsi muskullarning maxsus T-naychalari orqali sarqoplazmatik turning tsisternalariga yetkaziladi. Sung sarqoplazmatik membranalardan tsitoplazma ichiga kalьtsiy ionlari chikadi. Natijada, aktin bilan miozinning birikishi natijasida muskulning kiskarishi vujudga keladi. Muskul kiskarishda ingichka aktinli miofilamentlar kalta, yegon miozinli miofilamentlar orasiga kiradi va I-disk kaltalashadi. Muskullar ichida simpatik nerv oxirlari bor, shuning uchun tirik organizm muskullari bushashagan vaktda doimo sal kiskargan xolatda buladi. Bunga muskul tonusi deyiladi.
Xar bir muskulning aktiv kiskaruvchi gushtdor kismi - tanasi va ikki uchi, ya’ni boshlanish va birikish joylari - pay kismlari buladi. Uzun muskullarda bundan tashkari yana bosh va dum kismlari tafovut kilinadi. Yassi muskullarning yupka yassi payi buladi, bu pay aponevroz deb ataladi.
Ba’zi muskullar bir necha bosh bilan boshlanishi mumkin. Bunday muskullarni kup boshli muskullar deyiladi. Muskul tolalari yunalishiga karab to’g’ri, kiyshik, kundalang va aylanma buladi. Bundan tashkari, bir patli va kup patli muskullar tafovut kilinadi.
Muskullarning turkumlarga bulinishi.
Struktura va funktsiya birligi xakidagi dialektik konunini ayniksa tana muskullari misolida ko’zatish mumkin. SHakli jixatdan muskullar 4 guruxga bulinadi:
1. Uzun muskullar - bularning uzunligi kengligiga nisbatan ancha katta. Masalan, yelkaning ikki boshli, uch boshli muskullar.
2. Keng muskullar - bularga aksincha, kengligi uzunligiga nisbatan katta. Orqaning keng muskuli, korinning tashki kiya, ichki kiya muskullari, kundalang muskullari misol bula oladi.
3. Yelpigichsimon muskullar - bu muskullarda bir uchi toraygan, ikkinchi uchi esa kengaygan. Masalan, delьtasimon muskul, trapetsiyasimon muskul. Bunday muskullar kupincha, uch ukli bugimlar atrofida uchrab, 5-6 xil xarakatlarda ishtirok etadilar va eng xarakatchang muskullar xisoblanadi.
4.Doiraviy muskullar – muskul tolalari aylanma yeki tsirkulyar yunalgan bulib, tabiiy teshiklar atrofida joylashgan. Masalan, ogizning aylana muskuli, ko’zning aylana muskullari misol bula oladi.
Tana muskullarini bajaradigan ishiga karab 4 guruxga bulish mumkin:
1. Aylanma xarakatlarni bajaruvchi muskullar - tayanch-xarakat apparatida, naysimon suyaklarga birikkan bulib, tana lokomotsiyalarda ishtirok etadi.
2. Oldinga va orqaga, yukoriga va pastga tomon xarakat etuvchi muskullar – masalan, kursatilgan xarakatlar jag muskullari tomondan bajariladi.
3. Tana bushliklar xajmini uzgartirishda ishtirok etuvchi muskullar – gavda muskullari kukrak kafasini yeki korin bushligini xajmini uzgartirishda ishtirok etadi.
4. Teshik va yoriklarni xajmini uzgartirishda ishtirok etuvch? muskullar – bu ishni doiraviy shaklga ega bulgan muskullar tomonidan bajariladi.