Odam anatomiyasi

Suyak tizimining jismoniy ishga moslanishi.
Ekzogen va endogen faktorlar ta’sirida odam organizmining xamma morfofunktsional tizimilarida javob reaktsiyalari rivojlanadi Organizmda yuzaga keladigan fiziologik funktsiyalarni uzgarishi turli morfo-funktsional tizimlarda morfologik uzgarishlarga olib keladi. Bunda tayanch - xarakat apparatidagi uzgarishlar aloxida axamiyatga ega.
Bundan 100 yil avval eksperemental rentgenodiagnostika va sport morfologiyasini asoschisi bulgan P.F. Lesgaft, suyaklarni usishi, xajmlarni kattalashishi, uni urab turgan muskullar faoliyatiga boglik degan koidalarni ta’riflagan. Xozirgi zamon eksperemental ko’zatishlarni va sport morfologiya fani tuplagan dalillari asosida suyaklarni funktsional usish koidalari kuyidagi xolatlarda ifodalangan:
A) suyak usishini tezlashtiruvchi mexanik faktorlarning ta’siri ritmik ravishda takrorlanishi kerak.
B) suyak usishini aktivlashtiruvchi jismoniy mashgulotlar xajmi optimal darajada bulishi kerak. Yetarli bulmagan yeki xaddan zied mashklar suyak usishini tuxtatishi mumkin.
V) usaetgan suyaklarning mexanik yuklamalarga nisbatan javobi, shu organizmning individual reaktsiya me’eriga (normasiga) boglik.
G. Suyakni uzunasiga va kenligiga usish mexanizmi xar xil. Suyak moddasini xosil kiluvchi osteoblastlar ikkita muxit chegarasida joylashgan: suyak va togay orasidagi joylashgan osteoblastlar suyakni uzunasiga usishini, suyak va biriktiruvchi tukima orasidagilar esa kengligiga usishini ta’minlaydi. Ikki muxitni bir-biriga nisbatan siljishi suyak moddasini xosil bulishiga ko’zgoluvchi impulьs bulib xisoblanadi. Muskullarni kiskarishi ularning suyakga usib kirgan payli uchlarini suyak usti pardasini uz joydan tortilib turishiga olib keladi. Mexanik yuklamalar ta’sirida suyakda zurikkish xolati rivojlanadi. Natijada, kontaktda bulgan ikkita chegara muxitlarni bir-biriga nisbatan siljishi, perixondral (togay xisobiga) va periostal (suyak usti pardasi xisobiga) suyaklanish jaraenini faolligini ta’minlaydi.
D. Mexanik yuklamalar suyaklarni uzunasiga va kengligiga buylab usishini xar xil meerda uzgartiradi. Suyaklarni uzunasiga usishida irsiyatning roli xal kiluvchi buladi. Suyakni kengligiga va eniga usish belgisi esa asosan muxit omillari ta’sirida rivojlanadi. Suyaklarda jismoniy yuklamalar ta’sirida kuyidagi uzgarishlar yuzaga keladi:
Suyaklarning shakli uzgarishi
Suyaklarning kimeviy tarkibini uzgarishi
Suyaklarning ichki tuzilishidagi uzgarishlar
Suyaklarning usishi va suyaklanish muddatlarni uzgarishi.
A). Suyaklarning shakli uzgarishi - Jismoniy yuklamalar ta’sirida suyaklardagi uzgarishlar skeletni pishik mexanik konstruktsiyasi sifatida shakllantiradi. Mexanika konuniyatlardan ma’lumki, katta diametrga ega bulgan naylar, diametri kichik yeki umuman bushliksiz bulgan naylarga nisbatan katta yuk kutarish kobiliyatga ega. SHu sababli eng tejamli suyak struktura naysimon yeki tsilindrsimon tuzilishga ega. Masalan kichik xajm va yukori mexanik pishiklikni talab kiladigan joylarda zich suyak moddasi uchraydi. SHuning uchun naysimon suyaklarni diafizlari ingichka, muskullarni birikishi uchun sof satxni nay atrofida xosil bulishi, devori esa zich moddadan tuzilganligi xos. Epifizlarni xajmlari chegeralangan bulib, govak moddadan tuzilgan. Govak modda uchulchovli printsip asosida tuzilgan bulib, turli yunalishdagi yuklamalarga bardosh bera oladi. Mexanik yuklamalar ta’sirida suyaklarni xajmi va yuzasi uzgaradi. Katta yuklamalar ta’sirida suyaklarni massasi ortadi. Suyak yuzalarida turli chuqurchalar, burtiklar, gadir-budirliklar, usiklar, kirralar shakllanadi. Bugimlarda bugim yuzalarini va bugim shakllarini uzgarishi adaptatsion uzgarishlarga misol bula oladi. Yosh bolalarda va uspirinlarda maksadga muvofik va meerli jismoniy mashgulotlar ta’sirida bugim yuzalari kerakli yunalishda shakllanadi, bugim atrofdagi yumshok tukimalarda elastiklik va pishiklik xususiyatlari rivojlanadi. Uzluksiz birikishlar – sindesmozlar, sinxondrozlar va sinostozlar yenma-en joylashgan suyaklarni kam xarakatchanligini yeki tulik xarakatsizligini ta’minlab, ularning asosiy usish zonalari bulib xizmat kiladi. Uzlukli birikishlar – bugimlar suyaklarning turli xarakatlarni bajarilishini ta’minlab, itarilish va turtkilarni yumshatish uchun amortizatsiyasini ta’minlaydi.
B). Suyaklarning kimieviy tarkibini uzgarishi - Jismoniy mashgulotlar ta’sirida sportchilarning suyak tarkibida anorganik moddalarning mikdori kupayadi (kalьtsiy, fosfor). Mineral moddalarning mikdorini ortishi suyak tukimasining zichligini oshiradi.
V). Suyaklarning ichki tuzilishidagi uzgarishlar - Mexanik yuklamalarga moslanishda suyakning ichki tuzilishida kuyidagi uzgarishlarni ko’zatish mumkin: suyak usti pardasini kalinlashishi, govak va zich moddalarni nisbatlarini va strukturasini uzgarishi, diafiz bushligining diametrini uzgarishi.
Mexanik yuklamalar ta’sirida suyakning ustki pardasida osteoblastlarni zur berib kupayishi xisobiga kambial kavatining kalinligi nixoyatda kalinlashadi. Yosh sportchilarda odatda rentgennogrammada kurinmaydigan suyakning ustki kavati ma’lum vaktdan keyin kurinadigan bulib kolishi mumkin. Kator-kator bulib joylashgan osteoblastlar, suyakning asosiy moddasini xosil kiladi va osteotsitlarga aylanadi. Keyinchalik suyaklashib ketgan yukorigi kavat, suyakning diafizi tarkibidagi zich moddasi bilan birlashib ketib, uni kalinlashuviga olib keladi. Sport bilan shugullanmaydigan shaxslarda, suyak epifizining govak modda tarkibini pereferik kismida mayda kattakchalar, markaziy kismida esa yirik kattakchalar joylashgan. Yukori xajmdagi sport mashbulotlari odatda, govak moddani tashkil etuvchi katakchalarini kattalashib ketishiga olib keladi. Naysimon suyaklarning epifizlari deyarli bir xil yiriklikdagi katakchalardan tashkil topib, natijada govak moddada markaziy va pereferik kismlari bir-biridan farklanmaydi.
Diafizning mustaxkamlanishi ikki xil yo’l orqali yetiladi. Uning devorini kalinlanishi ichki va tashki tomondan ketadi. Diafiz devorini ichki tomondan kalinlashishi zich moddani ilik bushligi tomonidagi suyak yuzasida ruy beradi. Tashki tomondan esa suyak usti pardasi xisobiga zich moddani xosil bulishi aniklangan. Biomexanik nuktai nazardan, ikkinchi usul tejamli xisoblanadi, chunki bu xolatda diafiz diametri oshishi, zich moddani kalinlashishi, suyak bushligini diametri uzgarmasligi, naysimon suyakni pishikligini oshirishga olib keladi. Govak moddani pishik bulishi - uni tarkibidagi trabekulalar yeki tusiklarni kalinlashishi, mayda va o’rta xajmli katakchalarni yirik xajmli katakchalarga aylanishi orqali yuzaga keladi. Ma’lumki, plastinkasimon suyak tukimasining morfologik va funktsional birligi – osteondir. Mexanik yuklamalarni xajmiga karab, suyak kayta kuriladi. Bunda osteonlar uz joylashuvini, yunalishini uzgartiradi. Optimal yuklamalar ta’sirida yangi osteonlar rivojlanadi.
G). Suyaklarni usishi va suyaklanish muddatlarini uzgarishi - Suyaklarning usishi suyaklanish jaraeni bilan boglik. Suyakni usishi epifizar togaylarda tulik suyaklanish jaraeni ruy berishi – sinostozga aylanishi bilan tugallanadi. B.I.Kogan, B.A.Nikityuk tomonidan utkazilgan ilmiy tadkikotlarda mexanik faktorlarni epifizar togayining turli zonalariga ta’siri, statik va dinamik yuklamalarni suyakni usishiga va suyaklanishiga ta’siri urganilgan. Ikki xil yuklamalarni suyakga ta’siri baxolangan va orasidagi farkli belgilar aniklangan. Dinamik yuklamalarda berilaetgan nagruzka xarakat orqali keltiriladi, muskullar izotonik sharoitda ishlab, kiskarishlari ketma-ket ravishda takrorlanadi. Dinamik yuklamalarni tretbanda chopish yeki basseynda suzish xolida beriladi. Statik yuklamalar bir joyda utib, berilaetgan ta’sirot uzgarmas xolda saklanib turishi, muskullar uzok muddat davomida izometrik xilda kiskarishi bilan ta’riflanadi. Statik yuklamalarni klassik modeli – bu tajriba utkaziladigan sichkonni suv ustida maxsus taekda osilib turishi. Ortopediya va travmatologiyada uziga xos statik yuklamalarni berish modeli yaratilgan. Odam skeletining jaroxatlangan kismini maxsus apparatlar yerdamida chuziltiriladi yeki bir-biriga yakinlashtiriladi. Odatda, statik yuklamalar ta’sirida suyaklar uzunligi bir oz kaltalashadi, ammo buning sababi uzunlika usish tezligi xisobiga emas, balki ularni suyaklanishini kechikishi xisobiga buladi. Suyaklarning usish zonasi statik yuklamalarni xajmini kupayishi yeki ozayishiga xam ta’sirchan emas, ammo ma’lum xajmda berilgan dinamik yuklamalar kul-oyoq segmenlarining kattaligini va uzunligini oshiradi. Morfologik uzgarishlar kuprok diafizlarda ko’zatiladi. Naysimon suyaklarning metafizi bolalik va usmirlik davrida metaepifiz togaydan tuzilgan bulib, suyakning buyiga karab usishiga imkon yaratadi. Metaepifiz togayning suyaklanishi naysimon suyaklarning epifizi bilan diafizini suyaklanib (sinostoz) kushilishini ta’minlaydi.
O’rta meerdagi jismoniy yuklamalar ta’sirida yosh va uspirin bolalarda sinostozlanish jaraenini sekinlashadi, natijada, suyaklarni usish muddatlari xam chuziladi. Epifizlarni balandaligi kamayib, ularning maydon satxi ortadi.
Etarli xajmda xarakat kilmaslik yeki kam xarakatlik /gipokineziya/ organizmni nafakat funktsional xolatiga, balki uning morfologiyasiga ta’sir kilishi mumkin. Gipokineziya natijasida tananing tashkil etuvchi tarkibiy kismlarida – suyaklar, muskullar va yeg komponentlarida destruktiv salbiy uzgarishlar paydo buladi. Aksincha, giperkineziya – kup xarakatlilik xolatida, yuklamalar katta xajmda berilishi, uzok davom etadigan intensiv jismoniy mashklar ta’sirida tayanch-xarakat apparatida, pereferik nerv tolalarida, kon-tomirlar tizimida chuqur morfologik uzgarishlar kelib chikadi.
Bu ikki uzaro karama – karshi bulgan tabiiy faktorlarni organizmga ta’siri taxlil kilinsa, ikkala xolatda turli tukimalarida destruktiv uzgarishlarni yuzaga kelishi ko’zatilgan. Lekin giperkineziyada patomorfologik uzgarishlarni rivojlanish muddati tezrok utishi aniklangan. Sportchilarning skeletlari ularning mutaxassisliga boglik bulgan jismoniy mashklari tufayli yuzaga kelgan xususiy moslanishlarni uzida saklaydi.