Odam anatomiyasi

MUSKULNING KUCHI ko’zgolish natijasida muskulda maksimal darajada taranglashishni rivojlanishi bilan ifodalanadi. Muskul kuchini namoen etilishi anatomik, fiziologik va mexanik shart-sharoitlari bilan boglik.
1. Anatomik faktorlardan muskulning kuchiga uning tarkibiga kiruvchi tolalarning mikdori, uzunligi, yunalishi, suyakga birikish satxlarning yuzasi, ishni bajaraetgan muskulni anatomik va fiziologik kundalang kesimini xisobga olish lozim:
a) Muskul tarkibida kanchalik tolalar mikdori kup bulsa, muskul shunchalik kuchli buladi. Bajarilgan ishning kuchi shu ishni bajaraetgan muskulning kundalang kesimiga boglik. Muskul kundalang kesimining ulchovi anatomik kundalang kesimi deyiladi, bunda 1 smІ satxida muskul tolalar mikdori xisoblanadi.
Muskulning fiziologik kundalang kesimi muskulning xajmini, tolalar o’rtacha uzunligiga bulish orqali aniklanadi. Muskullarning anatomik kundalang kesimi sm. bilan, fiziologik kundalang kesimi kg. bilan ulchanadi. Muskulning ish bajarish kuvvatini yuk kutarish kuchi deyiladi. Tolalari parallel xolda joylashgan muskullarning anatomik va fiziologik kundalang kesimi bir xil buladi. Kup patli muskullarning kundalang kesimining yuzasi, uzun muskullarning kundalang yuzasidan katta bulganidan sababli, ularning fiziologik kundalang kesimini kursatkichi yukori buladi. SHu boisda, bu muskulning kiskarish kuchi kattarok buladi. 1 sm.І kundalang kesimiga ega bulgan muskul o’rta xisobda 10 kg. yuk kutara olishi aniklangan.
b) Muskullarning kuchi ularning suyakka birikish satxining kattaligiga xam boglik. Muskulning suyakka birikish satxi kanchalik katta bulsa, muskul shunchalik kuchli buladi. Masalan, delьtasimon va katta dumba muskullari taxlil kilinsa, delьtasimon muskulda muskul tutamlari uchburchak shaklda urnashgan bir uchburchak ichida joylashagn muskul tolalari, ikkinchisiga nisbatdan karama-karshi joylashadi - bir uchburchakning uchi ikkinchi uchburchakning asosi bilan yenma-en joylashadi. Xamma uchburchaklarning asoslari ulchanib kushilgandan sung, anatomik va fiziologik kundalang kesimi katta chikadi. Demak, bu muskulda kuch belgisi yaxshi ifodalangan. Delьtasimon muskulning payli uchlari ingichka buladi va suyakka birikish satxlari xam kichik yuzani egallaydi. Ma’lumki, kichik satx orqali suyakka birikkan muskullarda chakkonlik belgisi namoen etiladi. Demak, delьtasimon muskulda xam kuch, xam chakkonlik xususiyatlari yaxshi rivojlangan. SHu sababli, organizmda delьtasimon muskul eng xarakatchang muskul bulib, eng xarakatchang yelka bugimini xamma xarakatlarini bajarilishini ta’minlaydi. Katta dumba muskulida esa, tolalari parallel xolda joylashgan, dumgaza suyakka birikish satxi katta buladi. SHuning uchun, bu muskulda fakat kuch sifati yaxshi rivojlangan bulib, tananing tik turish xolatini ta’minlab beruvchi asosiy kuchli muskullardan biri xisoblanadi.
v) Muskullarning kuchi muskul tolalarining uzunligi bilan boglik. Muskulning eng kuchli kiskarish kobiliyati tolalari uzunligining kvadratiga to’g’ri proportsional buladi.
2) Muskulning kuchiga fiziologik faktorlar uz ta’sirini kursatadi, muskullar tarkibida kanchalik kup motoneyronlarning soni kanchalik kup bulsa, shunchalik muskulllarga tez impulьslar yetib keladi. Bir vaktda bir kancha muskul tolalari ko’zgaladi, muskul katta yuklamali ish bajarishga tayer buladi.
3) Mexanik faktorlardan muskulning kiskarish kuchining kattaligi va tezligi uning suyakka birikkan kismidan tayanch nuktasigacha bulgan masofaga boglik buladi. Bu masofa kanchalik katta bulsa, muskulning xarakat kuchi shunchalik katta buladi. Masofa kanchalik kichik bulsa, xarakat tezligi shunchalik katta buladi. Demak, muskul kuchdan yutkanda, u masofa va tezlikdan yutkazadi va aksincha – muskul tezlikdan va masofadan yutkanda, kuchdan yutkazadi. Muskul kuchiga bugim burchagini uzgarishi xam xisobga olinadi. Bugim burchagi uzgarib borishi bilan bir vaktda muskul kuchining aylanma momenti uzgarib boradi. Bugim burchagi kanchalik katta bulsa, muskulning kiskarish aylanma momenti shunchalik kichik buladi. Xarakat jaraenida bugim burchagi kichrayib borgan sari, muskulning tortishuv kuchining yelkasi ortib boradi.

Bugim burchagi	180є	140є	100є	80є
Muskul tortishuv kuchining yelkasi (mm)	11,5	26,9	43,5	45,5

Sport amalietida turli xarakatlar bajarilganda, kaysi muskul va kanday darajada xarakatda ishtirok etishni aniklashda elektromiografiya usuli kullaniladi. Muskullarning elektr aktivligi aniklangandan sung elektrmiografik kartalar tuziladi. Kuch talab etuvchi xarakatlar bajarilganda aktiv muskullar guruxlarning zurikishi ularning turli uzunlikda bulishini talab etadi. Kuch belgilarini rivojlantirish uchun, mashklar jaraenini boshlashdan oldin, tayergarlik davrida jismoniy mashklarni chuzilgan va bushashgan xoldagi muskullarda olib borilishi lozim. SHunda kuch kursatkichlarining usish darajasi yukori buladi.

Aynan muskullarning kiskarish aylanma momentining kattaligi shu muskullar xarakatlantiruvchi bugimlarning yeki tananing xolatiga boglik. Kuch ishlatish vaktida bugimlarning yeki tananing shu xarakatini amalga oshirish uchun nomuvofik xolatda bulishi, kuch momentining samarasiz yeki noto’g’ri yunalishda ishlatilishiga olib keladi va kup xollarda sportchilarga travmalarga (lat yeyishga) sababchi buladi. SHu sababli, sportchilar xarakat texnikasini anik bajarishga va travmaga olib keluvchi kritik xolatlarni cheklab utishga xarakat kiladilar.