Odam anatomiyasi

Nazorat savollari
1. Bosh miya po’stlog’ining mikroskopik tuzilishini tushuntiring.
2. Bosh miya limbik sistemasini ayting.
3. Bosh miya nervlarining tuzilishi va tarqalishini tushuntiring.
4. Bosh miya kulrang va oq moddasining xususiyatlarini tushuntirib bering.
MAVZU: 15. PERIFERIK NERV TIZIMI.
Ma’ruza rejasi:
1. Vegetativ nerv sistemasining simpatik bo’limi, chegara stvoli, simpatik tugunlari, vanervlari.
2. Parasimpatik nervlar va ularning markaziy nevronlari.
3. Parasimpatik tolalarninng periferiyaga chiqish yo’llari, ularning tugunlari.
Tayanch iboralar: somatik nerv tizimi, vegetativ nerv tizimi, simpatik bo’lim, parasimpatik bo’lim, preganglionar va postganglionar tolalar, nerv tugunlari.

Ma’lumki, nerv tizimi somatik va vegetativ nerv tizimlarga bulinadi.

Oldingi tasavvurlar buyicha vegetativ nerv tizimi fakat vegetativ funktsiyalarni - odam ongiga buysinmaydigan vazifalarni, aynan ichki a’zolarni, chunonchi, nafas olish, kon aylanish, ajratish, ichki sekretsiya bezlarini, siydik-tanosil tizimni, sillik muskulatura ishini tartibga soladi. Ammo keyinchalik vegetativ nerv tizimini kundalang - targil muskul tukimasini innervatsiyasini ta’minlashi, unda modda almashinish jaraenlarini xam idora etishi isbotlandi. Demak, vegetativ nerv tizimi organizmdagi barcha a’zolarni innervatsiyasida ishtirok etadi. Bundan tashkari vegetativ nerv tizimi butun organizmda modda almashinuv jaraenlari, ichki muxitni barkarorligini saklaydi, tukimalarning funktsional aktivligini boshkaradi. SHu bilan birgalikda barcha vegetativ funktsiyalar markaziy nerv tizimiga, birinchi navbatda miya pustlogiga buysinadi. Ma’lumki, miya pustlogi ichki a’zolar bilan ikki tomonlama kortikovistseral boglanishlar orkali boglangan.
Vegetativ nerv tizimi faoliyatini boshkaradigan markazlar gipotalamusda , koramtir tanada, miyachada, uzunchok miyada joylashgan. Oliy vegetativ markazlar oxirgi miya yarim sharlarining pustlogida joylashgan bulib, turli ta’sirotlarga organizm yaxlit tizim sifatida javob beradi.
Vegetativ nerv tizimi somatik nerv tizimi bilan boglik, lekin tuzilishi jixatdan, nervlarni chikib ketish xususiyatlari bilan farklanadi. Somatik reaktsiyalar ixtieriy ravishda vujudga kelib, tugridan tugri bosh miya pustlogi ostida idora etiladi. Somatik nerv tizimiga karashli nervlar bosh miya va orka miyadan bir tekisda chikadi, vegetativ nerv tizimining tolalari esa bosh va orka miyada joylashgan vegetativ markazlardan chikadi. Vegetativ nerv tizimining nerv tolalarning yo’lida neyronlardan tarkib topgan tugunlar joylashgan. SHu tugunlarga yetgach, vegetativ nerv tolalar uziladi, somatik nerv tolalar esa markazdan periferiyagacha yetguncha xech kaerda uzilmaydi.
Vegetativ nerv tizimining xususiyatlaridan biri bu efferent yo’lini ikki neyronli bulishi, birinchi neyronning tanasi markaziy kismda (bosh miya yeki orka miyadagi vegetativ yadrolar), ikkinchi neyron vegetativ gangliyda buladi. Vegetativ nerv tizimi somatik nerv tizimidan reflektor yoyini tuzilishi bilan xam farklanadi.
Vegetativ nerv tizimi simpatik va parasimpatik kismlarga bulinadi. Ular bir-biridan morfologik, funktsional va farmakologik jixatdan farklanadi:

1. 
   Morfologik yeki tuzilish jixatdan kuyidagi farkli belgilarni kursatish mumkin:
   

a) simpatik va parasimpatik kismlar markaziy nerv tizimining turli bulimlari bilan boglik. Simpatik kismning markazlari orka miyaning kukrak bulimining yen shoxlarida va kisman bel bulimida bulsa, parasimpatik kismining markazlari o’rta miya, uzunchok miyada va orka miyaning dumgaza bulimida joylashgan.
b) simpatik va parasimpatik kismilardagi preganglionar va postganglionar neyronlarning aksonlari uzunligi jixatdan bir biridan farklanadi. Simpatik kismdagi preganglionar tolalar orka miyaning yen shoxlarida joylashgan neyronlarning aksonlari bulib, dastlab xarakatlantiruvchi ildizchalar tarkibida chikadi, sung bir kismi ajralib, umurtka pogonasi buylab joylashgan simpatik stvoliga kiradi, kolgan kismi esa simpatik stvol tugunidagi xujayralariga utadi. Simpatik tugunlar tarkibidagi neyronlar tanalaridan chikkan aksonlari postganlionar tolalar deyilib, kushuvchi shoxlar tarkibida orka miya nervlariga kushiladi va barcha a’zo va tukimalarda tarmoklanib, innervatsiyasida ishtirok etadi.Orka miyaning yen shoxlaridagi birinchi neyronlarning aksonlari esa simpatik tugunlaridan uzulmasdan tranzit xolda utib, simpatik stvollarning tarmoklari tarkibida korin bushligida va tosda joylashgan simpatik chigallarga kiradi.
Parasimpatik kismining preganglionar tolalari periferik nervlar tarkibida tugridan tugri ichki a’zolarga (yurakka, oshkozonga, ichaklarga, siydik qopiga) boradi va a’zo devori ichida joylashgan intramural tugunlarda tugallanadi. Postganglionar tolalar intramural tugundan boshlanib, shu a’zoning ichidagi tukimalarga boradi. Demak parasimpatik kismining postganlionar tolalarining yo’li juda kalta buladi - a’zoning devori ichidagi tugundan shu a’zoni tukimalarigacha.
2. Funktsional farkli belgilarga simpatik va parasimpatik kismlarni organizmga karama-karshi bulgan ta’sirini kursatish mumkin. Masalan, simpatik kismidan chikkan nerv tolalari ko’z korachigini kengaytiruvchi muskulni, parasimpatik nervi esa korachigni toraytiruvchi muskulni innervatsiya kiladi.
3. Farmakologik farklarga simpatik va parasimpatik nervlar ko’zgolish jaraenida xar xil kimieviy tarkibga ega bulgan mediator moddalarni ishlab chikaradi. Simpatik nervlarda noradrenalin, parasimpatik nervlar esa atsetilxolin ishlab chikariladi.