Ocr document

Franklarda xristianlikning qabul qilinishi. Rim cherkovi uning sodiq ittifoqchisi bo`lishi mumkinligini anglagan Xlodvig varvar qabilalari yo`lboshchilari ichida birinchi bo`lib xristianlikni Rimdan qabul qildi. Uning ketidan sekin-asta boshqa franklar ham xristianlikka o`tdi. Franklarning ko`pchiligi Xlodvigning bu qarorini yoqlamagan. Ammo ular o`z qirollaridan qo`rqqanlar. Lekin rimliklar bu ishdan xursand bo`lishgan. Ulardan biri "sizning yangi diningiz, bu bizning g`alabaтiz" - deb bejiz yozmagan edi.
Xlodvig xristian ta`limotini tushungan deyish mushkin, u namunali xristian bo`lmagani ham aniq. Аmmо amalga oshirilgan tadbir dono ekanligi shubhasiz: shu paytdan franklar va rimliklar asta-sekin yaqin­lashib yagona xalqqa aylana boshlaydi. Endi ularni din ajratmas, xristianlik bilan tanishuv esa franklarga rim madaniyatining turli sohalarini o`zlasntirish imkonini berdi. Xlodvigning xristianlikka o`tishi esa unga aholi orasida ta`siri kuchli gall yepiskopligi qo`llashini ta`minlaydi. Xristianlikning "har qanday hokimiyat xudodan" deb uqdirishi Xlodvig va uning vorislariga mos kelardi. Qadimgi germanlar diniy e`tiqodlarida еsa bu kabi fikrlar bo`lmagan. Shu tariqa xris­tianlikning qabul qilinishi qirolni kuchay­tirib, o`z qabiladoshlari orasida yangi cho`q­qilarga ko`taradi. Franklar istilo qilgan hududlarda rimlik quldorlaning hashamatli saroylari-yu ulkan yer-mulklari saqlanib qolgan. Mahalliy aholining asosiy qismini rim-gallar tashkil qilgan. Franklar qullikni bekor qilmaydilar. Mamlakatda asosiy ishchi kuchi qullar va kolonlar bo`lib qolaveradi. Dastlabki paytda franklar gallardan alohida yasnaganlar. Luara daryosidan shimoldagi german qabilalari esa yana uzoq yillar urug` jamoa bo`lib yashashda davom etdi. Mamlakat janubidagi gallar esa son jihatidan german qabilalari: burgundlar, vestgotlardan, keyin­chalik hukmronlikni o`rnatgan franklardan ham ko`proq bo`lgan. Davlat hokimiyatini mustahkamlash maqsadida Xlodvigning vorislari boshqaruvi paytida qirollar - alohida xizmatlari evaziga jangchilar va yaqin hamkorlariga yirik yer mulklar - benefitsiylar taqdim еtgishgan.
(Xlodvigning o`g`illari - Xildebert, Xlotar, Xlodomer va Teodorix). Senor (lot. katta) - O`rta asrlarda G`arbiy Yеvroрada ixtiyorida qaram dehqonlari va mayda feodal-vassallari bo`lgan yer egasi. Vassallik ­- G`arbiy Yеvroрa mamlakatlarida bir feodalning boshqa feodalga bo`ysunish tartibi. Benefitsiy (lot.) - senorning o`z vassaliga harbiy xizmati evaziga in`om etgan yer-mulk. Sharqda u iqto` deb nomlangan.
Shu tariqa qirol va uning jangchilari; ruhoniylar, qirol saroyiga yaqin rim-gall zodagonlari, quldorlardan yangi yirik yer egalari ­ feodallar toifasi vujudga keladi. Ularning yerlarida VI asr oxiridan qullar, kolonlardan tashqari o`z erkinligini yo`qotgan franklar ham ishlaganlar. Natijada yangi jamiyatning asosiy toifalari: feodallar va qaram dehqonlar tashkil topadi. Feodal jamiyatiga o`tish Yеvrорa, Osiyo va Afrikaning deyarlik barcha mamlakatlarida ham shu taх­litda rо`y bergan.
Qirol hokimiyatning barcha sohalarini o`z qo`liga olib davlatni o`zining shaxsiy mulki sifatida boshqargan. Ilgari jamoa mulki hisob­langan ekinzorlarni va boshqa yerlarni xohlagan kishisiga in`om etar, davlat xazinasidagi mablag`larni ham istaganicha sarflardi. Shimoliy Galliyada tashkil topgan frank qirolligi Xlodvigning vorislari davrida 534-yili Burgundiyani va 536-yili Provansni istilo qildi. Franklar germanlarning: tyuring, alemann, bayar qabilalarini ham bo`ysundirib, ularni har yili o`lpon to`lashga majbur etadilar. Qirollar hokimiyati kuchayib borishi bilan muhim qonunlar, qaror­lar qabul qilish uchun xalq yig`inlarini chaqirmay qo`yadilar. Qirol tomonidan qabul qilingan yangi qonunlar esa xususiy mulkchilik va tengsizlikni mustahkamlab borgan. Yirik yer egalari - feodallar toifasi esa qirol hokimiyatining tayan­chiga aylanadi. Davlat qirol boshchiligida yirik mulk egalarining yangi yerlarni istilo qilishini qo`llab quvvatlar edi. Franklarda Xlodvig davridayoq mamlakat viloyatlarga bo`linib, ular­ni qirol tayinlagan graflar boshqara boshlaydi. U o`z hududlarini qirol nomidan boshqarib, aholidan soliqlarni yig`ib olish, harbiy qo`shinga boshchilik qilish, sud qilish kabi ishlarni bajargan. Sudning qarori bilan yig`ilgan jarimalarni 1/3 qismi qirol xazinasiga yuborilar edi. Franklar soliq tartiblarini rimliklardan qabul qilganlar. Urug` jamoachilik an`analari esa har yili o`tkaziladigan ko`rik (mart maydoni) tarzida va mahalliy boshqaruvda saqlanib qoladi. Mahalliy boshqaruv asosini erkin franklarning yuzlik yig`inlari tashkil etib, uning boshlig`i, yuzboshisi - tungin deb nomlangan. VI asr oxiridan - franklarning chek yerlari dehqon oilasining sotishi yoki in`om etishi mumkin bo`lgan mulki - allodga aylanadi. Qirollar tomonidan chiqarilgan yangi qonunlar yerni xususiy mulkka aylanishini tezlashtiradi. Qirol Xilperik (561-584) davrida yangi qonun chiqarilib u o`g`il voris bo`lmasa yerni avvalgidek jamoaga emas, marhumning qizi, singlisi yoki ukasiga o`tish huquqini tasdiqlaydi.
Yerning xususiy mulkka aylanishi, mulkiy tabaqalanishni tezlashtirib, yirik yer egaligining o`sishiga оlib keladi. Galliyadagi Rim im­peratoriga tegishli yerlarni o`z mulkiga aylantirgan frank qirollari, uning bir qismini o`z yaqinlari va cherkovga ham in`om etganlar.
Allod (yunonсha) - yerga to`la egalik qilish: G`arbiy Yеvroрa feodal jamiyatida avloddan-avlodga meros bo`lib o`tadigan yer-mulk.
Yirik yer egaligi jamoa yerlari hisobiga ham kengaya boradi. Tabiiy ofatlar, qurg`oqchilik, hosilsizlikning tez-tez takrorlanib turishi dehqon­larni o`z yerlaridan ajralishiga, so`ng feodaldan ijaraga yer olib isn­lashga majbur etadi. Soliq to`lashdan tashqari, yirik yer egasi ekinzor­larida ishlab berishga majbur bo`lgan dehqon sekin-asta qaram kishiga aylana borgan. "Sali haqiqati", Xlodvig buyrug`iga binоan yozilgan franklarning an`anaviy odatlari to`plami Yevropadagi eng mashhur odat huquqlari yodgorligiga aylanadi. U "Sali haqiqati" deb nomlangan, to`plamning nomi unga faqat franklarning Sali qabilasi qonunlari kiritilganligini anglatadi.
Qirolning maqsadi barcha franklar qirol qo`llagan "Sali haqiqati" bo`yicha sudlanishi kerak edi. Вu qoidalarda birоr narsa izoh talab bo`lsa, uning uchun qirolga murojaat qilinishi, u esa o`z manfaatlari yuzasidan javob berishi mo`ljallangan. Ulardan tashqari qirol "Sali haqiqati"ga qadimgi odatlardan o`ziga foyda keltiradiganlarini kiritgan. Natijada qadimgi odatlardan qirolni qoniqtirmaganlari unutilib, foyda­lilari to`plamda batafsil yoritiladi. "Sali haqiqati" frank qiroli hokimiyatining kuchayganini ko`rsatadi. To`plamda franklar hayoti, xo`jaligi, urf-odatlari, diniy tasavvurlari haqida ko`plab ma`lumotlar mavjud. Xususan franklar biror oldi-sotdida, jumladan yer, bir xo`jayindan boshqa xo`jayinga o`tishida hujjat tuzma­ganlar. Ushbu holatda franklar guvohlar huzurida ma`lum udum – ma`rosim o`tkazganlar. Masalan, "sotuvchi"ning yeridagi daraxt shoxidan bir bo`lagini "oluvchi" maydoniga berilgan. Shartnomani buzish hech kim­ning xayoliga ham kelmagan. Farzandlar ham, nabiralar ham mazkur yer maydoni boshqa xo`jayinga "qonuniy" tartibda o`tganligini bilganlar.