O ‘zbekiston tarixi (xvi—xix asrning birinchi yarmi)

O‘zbekiston olimlari- ning Xiva xonligi tari- xiga oid asarlari


Yakunlarni chiqaramiz

• 
  Xiva xonlari arxivi 1962-yilda Toshkent shaMga olib kelin- gan va hozirda 0‘zbekiston markaziy davlat arxivida saq- lanmoqda.
  
• 
  Xiva, Rossiya hamda yevropalik sayyohlar va olimlar Xiva xonligi tarixiga doir qimmatli asarlar yozib qoldirganlar.
  

• 
  Nima uchun davlat tarixiga oid o‘tmish manbalarni bilish zamr?
  
• 
  Xiva xonligining arxiv hujjatlari bu xonlik tarixini o‘rgamshda
  qanday ahamiyatga ega?
  
• 
  Markaziy osiyolik olimlardan kimlar Xiva xonligining XVI—
  XIX asrlar tarixiga oid asarlar yozib qoldirganlar?
  
• 
  Rossiya diplomatlari, olimlarining Xiva tarixiga oid asarlari
  va ularmng ahamiyati haqida nimalami bihb oldingiz?
  
• 
  Yevropa sayyohlari Xiva xonligi tarixi bo‘yicha qanday asarlar
  yozib qoldirganlar?
  
• 
  0‘zbekiston olimlarining Xorazm, xususan, Xiva xonligi tari-
  xiga doir asarlarini qayd eting.
  

101

VIBOB. XYI-XIX ASRNING BIRINCHI YARMIDA QORAQALPOQLAR

6. 
   bobni o‘rganish natijasida:
   

• 
  Qoraqalpoq xalqining kelib chiqishi haqidagi mahumotlar;
  
• 
  Qoraqalpoqlaming o‘z qo‘shnilari bilan munosabatlari, ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy hayotiga oid bilimlar bilan tanishasiz.
  

26. 
    §. Qoraqalpoq xalqining shakllanishi va siyosiy hayoti
    

Qoraqalpoqlarning Tarixiy manbalarda hozirgi Qoraqalpo-
xalq sifatida shaklla- g‘iston hududida odamlar neolit davri- nishi tarixidan dayoq yashaganligi qayd etiladi.
Milodiy II—VIII asrlarda Orolbo‘yi dashtlariga bir qator turkiy qabilalar kirib kelib joylashgan- lar. Mahalliy aholining kirib kelgan qabilalar bilan qo‘shilishi natijasida Orolbo‘yida bijanaklar va o‘g‘uzlar shakllangan. Bijanaklar negizida VIII—X asrlarda qoraqalpoqlaming xalq sifatida shakllanish jarayoni boshlangan.
X asr boshlarida bijanaklarning bir qismi Volga ortiga, Janubiy Rus dashtlariga ko‘chib o‘tishga majbur bo‘lganlar. Bunga o‘g‘uzlar va qipchoqlaming siquvi, tazyiqi sabab bo‘lgan.

12. 
    asr ms yilnomalarida ular ,/icpHbic Kjio6yKn“ (qoraqal- poq) deb tilga olingan. Qoraqalpoq xalqining nomi shu atama- dan olingan. Volga va Ural daryolari oralig‘ida qolgan bijanaklar joylashgan hududni Irtish daryosi atroflaridan kelgan qipchoq qabilalari zabt etgan. Shu tariqa, ular qipchoqlar bilan aralashib, ularning tilini qabul qilganlar. Qipchoqlarning urug‘-qabila tarkibiga kirgan bijanaklar (qoraqalpoqlar) manbalarda „qora bo‘rkli“ deb qayd etilgan.
    
13. 
    asr boshlarida Chingizxon Xorazmshohlar davlati poytaxti Urganch shahrini egallagach, uni suvga bostirish maqsadida Amudaryo to‘g‘onini buzdirib tashlaganligi haqida siz VII sinfda bilib olgan edingiz. To‘g‘on buzilgach, Amudaryoning
    

102




o‘zani ham o‘zgargan. Oqibatda, suvsiz qolgan Orolbo‘yi qoraqalpoqlarining bir qismi Volga va 0‘rol (Yoyiq) daryolari bo‘ylariga, Sirdaryo vohalariga ko‘cliib ketishga majbur bo‘lganlar.
Oltin 0‘rda zaiflashgach, uning tarkibidan qator mustaqil davlatlar ajralib chiqqan. Bu davlatlarning biri — XIV asr oxirida tashkil topgan No‘g‘ay (Mang‘it) xonligi edi. Uning chegara- si — Volga daryosidan Irtish daryosigacha, Kaspiy va Orol dengizi bo‘ylaridan Kama daryosigacha bo‘lgan hududlami o‘z ichiga olgan.
Binobarin, qoraqalpoqlar ko‘chib borib joylashgan hududlar XV—XVI asrlarda No‘g‘ay xonligi hududiga kirgan. No‘g‘ay va qoraqalpoq xalqlari o‘zaro siyosiy hamkorlikda, birlashma bo‘lib yashaganlar.
No‘g‘ay tili tarkibi, fonetikasi va grammatik qurilislii jihatidan qoraqalpoq tihga juda yaqin.





Yodda tuting. Shu tariqaXVIasrga kelib bir necha urug‘\ardan
iborat qoraqalpoq xalqining shakUanish jarayoni nihoyasiga
yetgan. Qoraqalpoqlaming alohida birxalq bo jganligi haqidagi
manbalar XVI asming oxirlariga to‘g‘ri keladi. Chunonchi,
1598- yilda Buxoro xoni AbduIIaxon II ning bir yorligjda
„qoraqaIpoqIar“ degan so‘z qayd etilgan.