O zbekiiton fayi a L l I lari 4illiy jamiyaii nashkiyol

50—55-betlar.

2  O'sha  asar,  62—69-betlar.

’  Tariqat  —  arabcha  termin  bo'lib,  yo‘l,  usul,  maslak  degan  m a’noni  bildiradi. 

Ilmiy-falsafiy  adabiyotlarda  yo‘l,  tarmoq,  yo‘nalish,  bosqich  ma’nolarida  ishlatil- 

moqda.

4 

Suluk  -   tariqatning  shahobchalaridan  biri,  so'fiylarning  turmush  tarzi 

m a’nosida  ishlatiladi.

217

---

Har  bir  tariqat,  har  bir  suluk  o ‘ziga  xos  xususiyatlari,  qoi­

dalari,  axloqiy  talablari  bilan  biri  ikkinchisidan  farq  qiladi.

So‘fiylikning  g'oyaviy-nazariy  asosi  boigan  tasaw uf  talab- 

lariga  ko‘ra,  inson  barkamollik  darajasiga  ko‘tarilmog‘i  uchun 

to ‘rtta  murakkab:  shariat-tariqat-ma’rifat-haqiqat  bosqichlarini 

bosib  o‘tmog‘i  zarur.  Ushbu  bosqichlar  biri  ikkinchisi  bilan 

dialektik  aloqador  va  biri  ikkinchisiga  ta’sir  ko‘rsatadi.  Xususan, 

shariatsiz  tariqat  bosqichiga  ko‘tarilib  bo‘lmaydi.  Tariqat  shariat 

qonun-qoidalarini  bajarish  va  Olloh  muhabbatiga  muyassar  bo‘lish 

jarayonida  bosib  o‘tilishi  darkor  bo‘lgan  yo'ldir.

Ruhiy-ma’naviy  barkamol  bo‘lishni  orzu  qilgan  har  bir  ki­

shi,  eng  awalo,  shariat  qonun-qoidalarini  yaxshi  bilmog‘i  va 

unga  qat’iy  rioya  qilmog'i  darkor.  Shariatda  insonning  barcha 

xatti-harakatlari  dastlabki  paytda  ikki  turga:  harom  va  halolga 

bo'lingan  edi.  Shariat  qonun-qoidalarining  takomillashib  borishi 

bilan  inson  faoliyati  beshta  yirik  mezon  asosida  boshqariladigan 

bo‘ldi.  Ushbu  mezonlar  quyidagicha:  farz  —  har  bir  kishi 

bajarishi  majbur  hisoblangan  xatti-harakatlar;  mandub  (sunnat)

—  majburiy  emas,  lekin  ma’qul  deb  hisoblangan  normalar; 

muboh  —  ixtiyoriy  bajariladigan  urf-odatlar,  qoidalar,  makruh

—  nomaqbul  hisoblangan  qiliqlar;  harom  —  qat’iy  taqiqlangan 

xatti-harakatlar.

Shariat  qonun-qoidalariga  rioya  qilish  malakasini  o‘zida  mu- 

jassamlashtiigan  kishi  tariqat  bosqichiga  qadam  qo‘yadi.  Boshqacha 

aytganimizda,  tariqat  adablarini  o‘zlashtirishga  kirishadi.  Tariqat 

adabi  talablariga  ko‘ra,  ushbu  bosqichga  qadam  qo‘ygan  kishi, 

eng  awalo,  ustoz  saboqlaridan  bahramand  bo‘lishi  lozim.  Chunki 

ustoz  (pir)  sabog‘ini  olmagan  shogird  (murid)  chinakam 

barkamollik  darajasiga  ko‘tarila  olmaydi.  Xuddi  shuning  uchun 

ham,  tariqat  adabi  talablariga  ko‘ra,  barkamol  inson  darajasiga 

ko‘tarilishni  orzu  qilgan  har  bir  kishi  ustoz  va  shogird  (pir  va 

murid)  munosabatlari  chig‘irig‘idan  o‘tmog‘i  darkor.  Ustoz  va 

shogird  orasidagi  insoniy  munosabatlarning  yo‘Iga  qo‘yilishi 

barkamol  inson  darajasiga  ko‘tarilishning  muhim  sharti  hisobla- 

nadi.

Tariqat  adabi  talablariga  ko‘ra,  har  qanday  shogird  o‘z  ustozi 

ko‘rsatmalarini  so‘zsiz  bajarishi  lozim.  Chunki  ustozsiz,  pir-u

218

---

murshidsiz  har  qanday  shogird  o‘z  murodiga,  ya’ni  Xudo  vasliga 

yeta  olmaydi.  Ustoz  o‘z  shogirdiga  uzluksiz  yo‘l-yo‘riq  ko‘rsatib, 

uning  kundalik  faoliyatini  nazorat  qilib  turmasa,  shogird  hali 

tajribasizligi  uchun  o‘zini  o‘zi  taftish  qila  olmaydi.  Shuning 

uchun  ham  barkamol  inson  bo'lishga  ahd-u  paymon  qilgan  har 

bir  kishi,  tajribali  ustozga  qo‘l  berib,  o‘z  inon-ixtiyorini  uning 

ixtiyoriga  topshirishi  zarur.  Boshqacha  aytganimizda,  tariqat  bos- 

q ichida  turgan  shogirdning  inson  barkam olligi  sirlarini 

o‘zlashtirishining  muhim  sharti  o‘z  inon-ixtiyorini  ustoz  izmiga 

bo‘ysundirishdir,  shu  ma’noda  ba’zan  tariqatni  irodat  ham  deb 

yuritadilar.

Tariqat  adabi  qoidalariga  asosan,  shogird  (murid,  solik)ga 

saboq  beruvchi  ustoz  (pir,  murshid),  murabbiy  zimmasiga  katta 

mas’uliyat  yuklatiladi.  Xususan,  shogirdni  barkamollik  pillapoyalari 

tomon  yuksaklikka  chorlovchi  ustoz,  tariqat  adabi  talablarini 

mukammal  biladigan  va  unga  qat’iy  rioya  qiladigan,  qalbi  Olloh 

m a’rifati  bilan  limmo-lim  to ‘la  orif  inson  bo‘lishi  kerak.  Ustoz 

bilimining  chuqurligi,  tariqat  usullarini  mukammal  bilishi,  ax- 

loqan  pokligi,  so‘zi  va  ishining  birligi,  tashkilotchiligi  va  tad- 

birkorligi  bilan  shogirdlariga  hamisha  shaxsiy  o‘mak  bo'lishi  lozim. 

Saboq  berish  jarayonida  o'zining  ishontira  bilish  san’ati  bilan 

boshqalardan  ajralib  turishi  darkor.

Ustoz  hech  qachon  shogird  mulkiga  ko‘z  olaytirmasligi,  ak- 

sincha,  uning  yumushlarini  osonlashtirishga,  ilm-bilim  olish 

borasidagi  qiyinchiliklarini  bartaraf  etishga,  turli  ma’rifiy  muam- 

molarni  hal  qilishga  ko‘maklashmog‘i  lozim.  Ma’rifiy  muammo- 

larni  bartaraf  eta  olmasa,  shogirdni  maslahat  olish  uchun  o‘zidan 

kuchliroq  shayxga  yo‘llamog‘i  zarur.  Shogirdlaming  iste’dodi  xil- 

ma-xil  bo‘lganidek,  ustozlarning  murabbiylik  mahorati,  intellek- 

tual  salohiyati  turlicha  bo‘ladi.  Tariqat  adabi  talablariga  ko‘ra, 

ustozlar  ham  o‘zlarining  murabbiylik  mahoratlarini,  intellektual 

salohiyatlarini  oshirib  borishi  shogirdning  barkamollik  darajasiga 

ko‘tarilishining  eng  muhim  shartlaridan  biridir.

Tariqat  talablariga  ko‘ra,  barkamollik  tomon  intiluvchi  har 

bir  kishi  (xususan,  shogird)  ruhiy-m a’naviy  kamolotga  ega 

bo‘lmog‘i  uchun  quyidagi  to‘qqiz  qoidaga  qat’iy  amal  qilishi 

zarur:  1)  tavba;  2)  vara’;  3)  zuhd;  4)  faqir;  5)  sabr;  6)

219

---

havf;  7)  rijo;  8)  tavakkul;  9)  rizo  (ayrim  tasawufshunoslar 

ushbu  talablar  qatoriga  qanoat,  sidq,  to ‘la  ishonch,  shukrni 

ham  qo‘shadilar).

Tariqat  adabining  ushbu  qoidalari  mashhur  soTiy  ustozlari- 

dan  biri  Abunasr  Sarroj  (vafoti  988-yil)  tomonidan  bayon 

etilgan1.  Ushbu  to‘qqiz  qoida,  o‘z  navbatida,  insonning  ruhiy- 

m a’naviy  barkamolligini  ifodalovchi  ko‘rsatkichlar,  alomatlar 

vazifasini  ham  bajaradi.  Chunonchi,  inson  ruhiy-m a’naviy 

barkamolligining  dastlabki  alomati  tavbadir.

Tavba  inson  ruhiy-ma’naviy  qiyofasida  yaxshilik  tomon  siljish 

sodir  bo‘layotganidan  dalolat  beradi.  Inson  o‘zidagi  nuqsonlarni 

ko‘ra  bilishi,  o‘zining  ahvolini  anglashi,  bilib-bilmay  to ‘g‘ri 

yoMdan  adashganini  tan  olishi,  qilgan  johilligi-gunohlaridan  afsus 

va  nadomat  chekishi  to‘g‘rilik  tomon  burilishidir.  Manmanlik  va 

takabburlikdan  jirkanib,  g‘aflat  uyqusidan  uyg‘onish,  nomaqbul 

odatlar,  qiliqlardan  voz  kechishidir.  Xullas,  insonni  rizolatga 

solib,  hijolat  chekishga  sabab  bo‘ladigan  barcha  illatlardan  ogoh 

bo‘lib,  ulardan  afsuslanishi,  nafratlanishi  —  tavbadir2.

So‘fiylarning  tushuntirishlaricha,  har  qanday  kishi  ham 

o ‘zining  nomaqbul  ishlaridan  afsus  chekmaydi,  pushaymon 

bo‘lmaydi.  Chinakam  tavba,  nasli  toza,  hidoyatga  moyil  kishi- 

larga  Parvardigor  tom onidan  ravo  ko‘riladi.  «Har  qanday 

nokas-u  nojins»  tavbaga  Ioyiq  emas.  Chunki  asli  toza  insongina 

o‘z  gunohlaridan  xabardor  bo‘lgach,  o‘z  qilmishlaridan  hijolat 

tortib,  siqila  boshlaydi,  nomusdan  vujudi  yonib,  dimog‘idan 

uyat  tutuni  ko‘tariladi.  Parvardigordan  uzr  so‘rab,  nomaqbul 

ishlaridan  o‘zini  tortadi,  tavba  qilib,  yomon  fe’llaridan  cheki- 

nadi.  Adashgan  yo‘lini  o‘zgartirib,  to‘g‘ri  yo‘lga  kiradi3.

Inson  ruhiy-ma’naviy  barkamollik  tomon  borayotganligining 

ikkinchi  muhim  alomati  vara’dir.  Tariqat  odobining  vara’  tala- 

biga  amal  qiladigan  har  bir  kishi,  har  qanday  shubhalardan, 

gumonlardan  o‘zini  saqlashi  darkor.  Ayniqsa,  o‘z  tiliga  (til 

vara’si)  hushyor  bo'Iishi,  g‘iybat,  tuhmat,  turli  fisq-u  fasod-