O ’z b e k is t o n r espu bl 1k a si o L iy va o ’rta m a X su s ta 'lim V a z ir L ic I

c) Y olgon analogiya 
ba’zan muxolifni aldash maqsadida qo’llanishi mumkin. 
Bunda yolgon analogiya sofistik usulni ifodalaydi. Predmetlar hodisalaming 
mohiyatini xususiyatlarini bilmaslik, tasodifiy o ’xshashlikka tayangan holda xulosa 
chiqarish yolg’on analogiya hisoblanadi.
Analogiya o ’quv jarayonida, isbotni talab etadigan holatlarda, matematik 
modellashtirishda, badiiy ijodda muhim urin tutadi.
5. 
Olamdagi alohida narsalar, ulam ing xususiyatlarini hissiy mushohada orqali 
aniqlash mumkin. Biz uyning tomi yopilmaganini ko’rib «uy bitmagan», dorining 
mazasini tatigach, «dori achchiq» deb aytishimiz mumkin. Bular oddiy, ko’rinib 
turgan haqiqat va ulami isbotlash uchun alohida dalil keltirish talab qilinmaydi. Lekin 
aksari hollarda (dars berish, m a’ruza o ’qish, insho yozish, ilmiy izlanish, munozara, 
sud majlislari, ilmiy ishni yoqlash) kabi o ’z fikrimizning chinligini, asoslanganligini 
isbotlashga to’g ’ri keladi. Ana shunday vaqtlarda argumentlash, ya’ni dalil keltirish 
mantiqiy usulidan foydalanamiz.
A rgum entlash (d alillash ) asoslangan fikrlarni, chin bilim larni hosil qilish
usuli b o ’lib hisoblanadi. 
Argumentlash (dalillash) iotincha «argumetatio» so’zidan 
olingan bo’iib, fikmi asoslash uchun qo’llanadigan fikrlarga nisbatan ishlatiladi.
Fikrlar chinligini asoslashning mantiqiy usullarini o ’rganuvchi mantiq fanining 
maxsus bo’limi argumentlash (dalil keltirish) nazariyasi deb yuritiladi.
Argumentlash (dalillash) jarayoni olamni bilishda ilmiy tafakkurda, ijtimoiy- 
siyosiy hayotda muhim ahamiyatga ega. Dalillash jarayonida mantiqiy fikrlashga 
bo’lgan eng muhim talablardan biri-yetarli asosga ega bo’lish, asosli fikr yuritish 
amalga oshadi. Hayotda, ilm-fan, bilishning turli sohalarida asoslash, dalillash 
jarayoni o ’ziga xos shakllarda kechadi.
Dalillash o ’ziga xos tuzilishga ega bo’lishi, muayyan maqsadlarga xizmat qilishi 
mumkin. Lekin dalillash maqsadlari, qo’llanishi qanchalik xilma-xil bo’lmasin, ular 
inson tafakkurining eng muhim xislati bo’lib hisoblanadi va mantiq koidalariga 
bo’ysunadi.
Biz u yoki bu fikmi, nazariyani, ta’limotni haqiqiy, chin bilim sifatida shunchaki 
qabul qila olmaymiz. Uning chin bilim, haqiqatligiga ishonganimiz taqdirdagina,
99

---

uning asosiari, dalillari bizda shubha qoldirmagan taqdirdagina to ’g ’ri fikr nazariya, 
deb hisoblaymiz.
Insonning olam haqidagi bilimlari turli-tum an bo’ladi. Ulami shakllanish 
xususiyatlari va anglatgan m azmunlariga ko’ra nazariy va amaliy bilimlarga bo’lish 
mumkin. Nazariy bilimlar ilmiy bilish natijalari hisoblanadi va ulam ing haqiqiy 
bilim ekanligi mantiqiy asoslanganligida namoyon bo’ladi. Kundalik amaliy faoliyat 
jarayonida amaliy bilimlar shakllanadi. Ulam ing qay darajada chinligi. hayotdan 
olingan aalillar bilan asoslanadi yoki inkor etiladi.
Shunga ko ’ra dalillash (asoslash) ikki usulda namoyon bo’ladi: a) nazariyalar, 
ta ’limotlar, ilmiy bilimlarga nisbat, dalillash (asoslash), isbot va raddiya shaklida 
namoyon bo ’ladi; b) kundalik hayot jarayonida fikrlar hayotiy faktlar orqali 
tasdiqlanadi yoki ular tanqid qilinadi (qisman rad qilinadi).
Dalillash (asoslash) murakkab jarayon bo’lib, unga xilma-xil omillar ta ’sir 
ko’rsatadi. Bu omillam i ikki guruhga bo’lish mumkin:
1. A rgum entlashning mantiqiy asosiari.
2. Argum entlashning ijtim oiy-psixologik asosiari.
Dalillash (argumentlash) xilma-xil shakllarda namoyon bo’ladi. Uning dastlabki 
eng oddiy shakllari deganda a) isbotlash va rad etish; 
b) 
tasdiqlash va shubha ostiga 
olish (uni tanqid qilish) nazarda tutiladi. Shu bilan bir qatorda uning nisbatan 
murakkab 
s h a k lla ri 
ham 
b o rk i, b u la rg a
suhbat, bahs-munozara kabilami kiritish 
mumkin.
Dalillash yuzaki qaraganda kishilar tafakkuridagi chin bilan yolg’on, yaxshilik 
(ezgulik) bilan yomonlik orasidagi ziddiyatni bartaraf qilishdek bo’lib ko ’rinadi. 
Lekin aslida argumentlar (dalillar) hayotning o ’zidan kelib chiqadi va unda nimaga 
xizmat qilishidan qat’iy nazar ishontirish va ishonish muhim o ’rin tutadi. 
Argumentlash (dalillash, asoslash) shunday mantiqiy usulki, uning natijasida 
muayyan fikr, qarash, nazariyaning chinligi yoki xatoligi asoslab beriladi.
Isbotlash, yuqorida ta’kidlab o ’tganimizdek, argumentlashning eng oddiy 
mantiqiy usuli hisoblanadi.