O ’z b e k is t o n r espu bl 1k a si o L iy va o ’rta m a X su s ta 'lim V a z ir L ic I

S orit - qisqartm a sillogizm lar y ig ’indisi.
Uch - toq son
Hamma toq sonlar - natural son 
Hamm a natural sonlar - ratsional sonlar.
Uch - ratsional son.
3. 
Induktiv xulosa chiqarish. 
Induktiv xulosa chiqarish jarayonida inson fikri 
yakkaiikdan umumiylikka qarab boradi. Induktiv lotincha «induktiv» co ’zidan 
olingan bo’lib, «chiqarish», «hosil qilish» m a’nolarini anglatadi. Induktiv xulosa 
chiqarish insoniyat amaliy va aqliy faoliyatining o ’ziga xos natijasi hisoblanadi. 
Insoniyat ko’p asrlik ijtimoiy - tarixiy amaliyoti tufayli yakka predmet va hodisalarga 
xos ayrim belgi - xislatlarning boshqalarida takrorlanishini bilib olgan. Bu 
takrorlanish oqibatda inson fikrini yakkadan umumiylikka qarab y o ’naltirgan. Yakka 
predmet va hodisalarni takror va Yana takror o ’rganish ulaming umumiy 
xususiyatlarini payqashga olib kelgan. Kishiiar amaliy faoliyat jarayonida ko’pdan 
ko’p alohida fikriardan umumiy qoidalar hosil qilganlar, olamni bilishda yakkalik, 
alohidalikdan 
umumiylikka 
qarab 
borganlar, 
alohida 
faktlar, 
hodisalarni 
umumiylashtirganlar.
Insonning har qanday bilimi asosida alohidalikdan umumiylikka qarab borish 
yotadi. Dmitriy Mendeleev alohida elementlami o ’rganish orqali ximiyaviy 
elementlaming davriy sistemasini kashf etdi. Umuman olganda, har qanday
95

---

kashfiyotning m ohiyatida m a’lum m a’noda yakkalikni umumlashtirish yotadi. 
Induktiv xulosa chiqarish tafakkum ing o ’ziga xos uslubi hisoblanadi. Fikrlashning 
induktiv uslubi haqidagi dastlabki m a’lumot qadimgi yunon falsafasiga borib 
taqaladi. Buyuk yunon faylasufi Suqrot (e.a.469-399) har qanday bilim umumiylik 
haqidagi tushunchadir. Umumiylik esa alohida hodisalami o ’rganish va solishtirish 
natijasida yuzaga keladi, deb bilgan. Induktiv xulosa chiqarish mantiqiy usuliga 
Suqrot asos solganligini Arastu o ’zining «Metafizika» asarida ko’rsatib o ’tgan edi. U 
ikki narsa Suqrotga taalluqli: biri induktiv muhokama, ikkinchisi esa umumiy 
ta’rifiardir, deb ko’rsatgan.
Induktiv 
xulosa 
chiqarish 
to ’g ’risidagi 
ta’lim ot 
Arastu 
qarashlarida 
rivojlantirildi. U, jum ladan, «Oddiy sanash induksiyasi» va noto’liq induksiya 
to ’g ’risida m a’lumot bergan. XVII-XVIII asrlarda tabiatshunoslik faniarining 
rivojlanishi induktiv logikaga qiziqishni kuchaytirdi. Ingliz faylasufi Frensis Bekon 
o’zining «Yangi organon» asarida oddiy sanash y o ’li bilan hosil bo’ladigan 
ommabop induksiya har doim ham ishonarli bo’lavermaydi;
Induksiyaning shunday nomlarini topmoq kerakki, ular hodisalam ing muhim, 
asosli tomonlarini 
o ’zida umumlashtirsin, deb ko’rsatgan edi. Bekon bunday 
shakllami muayyan sxemaga (tartibga) solib o ’rganishni taklif etdi. Uning fikricha, 
barcha xilma-xil hodisalami muayyan sanoqli shakllarga solish mumkin. Bu qarash 
cheklangan bo’lsada, o ’rta asr sxolastikasiga qarama-qarshi o ’laroq o ’rganishni 
faktlardan, olamni o ’rganishdan boshlash talabini ilgari surganligi bilan ahamiyatli.
Induksiya tushunchasi fanda 3 m a’noda q o ’llanadi:
1. Induktiv xulosa chiqarish m a’nosida
2. Olamni bilish metodi m a’nosida
3. M uhokama yuritish uslubi m a’nosida
Induktiv xulosa chiqarish shunday mantiqiy uslubki, muayyan turkumga mansub 
ayrim predmetlar haqidagi bilimlardan butun turkum haqidagi umumiy fikrlar hosil 
qilinadi.
Induktiv xulosa chiqarish m a’lum m a’noda haqiqatga yaqin xulosa chiqarishdir. 
Induktiv xulosaning chinligi quyidagi qoidalarga bog’liq bo’ladi:
1) Asoslam ing chinligi; 2) Ular orasidagi aloqadorlikning real mavjudligi. Lekin 
bundan har qanday chin asoslardan chin xt'losa chiqarish mumkinligi kelib 
chiqmaydi.
Bu xatolar mantiqning yetarli asos qonunini buzib talqin etishdan kelib chiqadi.
Induktiv xulosa chiqarish 2 y o ’l bilan am alga oshiriladi:
a) To’liq induksiya
b) N oto’liq induksiya
a)