O ’z b e k is t o n r espu bl 1k a si o L iy va o ’rta m a X su s ta 'lim V a z ir L ic I

A yiru vch i m u shohada. 
Ayiruvchi mushohada sodda mushohadaiardan «уо», 
«yoki», «па» bog’lovchilari yordam ida shakllanadi. Ayiruvchi mushohada mantiqda 
diz’yunksiya, deb yuritiladi. Masalan: Oldi-sotdi shartnomasi (S) yozm a yoki og’zaki 
tuzilishi mumkin (R). Bu mushohada ikki soda mushohadadan tuzilgan: 1) O ldi-sotdi 
shartnomasi yozm a tuzilishi mumkin, 2) Oldi-sotdi shartnomasi og’zaki tuzilishi 
mumkin. Bunda a va b murakkab m ushohadaning qismlari, v belgisi esa ayirish 
m a’nosini ifodalaydi. Yuqorida keltirilgan misolni shunday formula bilan ifodalash 
mumkin: a v b. Bunda v belgi ayiruv m a’nosini ifodalaydi.
D iz’yunksiya yo ’li bilan chiqarilgan mushohadaning chinligi uning tarkibidagi 
sodda mushohadaning haqqoniyligiga bog’liq bo’ladi. D iz’yunksiya ikki ko’rinishga 
ega:
1) 
B o ’sh (k u ch siz) d iz’yunksiya: 
Bunda diz’yunktsiyani tashkil etuvchi sodda 
mushohadalarda aks etgan belgilar o ’zaro bir-birini istisno qilmaydi, balki bir 
vaqtning o’zida bir predrnetga taalluqli bo’lishi mumkin: Sovuq qurol sanchadigan 
yoki kesadigan bo’ladi. Formulasi: P v q.
2) 
J id d iy (q a t’iy) d iz’yu n k siya. 
Bunda murakkab mushohada tarkibidagi sodda 
mushohadalar bir vaqtning o ’zida chin bo’lishi mumkin emas. Masalan: Jinoyat —
ataydan o ’ylab amalga oshirilgan yoki ehtiyotsizlik orqali sodir etilgan b o ’lishi 
mumkin.
v) 
S h artli m u sh oh ada. 
Shartli mushohada mantiqda «implikatsiya» deb 
yuritiladi, uning tarkibidagi sodda m ushohadalar o ’zaro bir-biriga «-sa», «agar», 
«bo’lmaganda» bog’lovchilari vositasida bog’lanadi. Shartli mushohadalarda sabab 
va oqibat, makon va vaqt, sem antiq aloqadorlik ifodalanadi. Shartli mushohadani 2 
xil formula yordam ida ifodalash mumkin; Agar S-P bo’lsa, SI — PI dir yoki a—»b. 
Ikkinchi mantiqiy shaklda «а» shartni, «Ь» 
natijani, —> implikatsiya belgisini 
ifodalaydi.
Ko’rinib turibdiki, mushohada m antiqda tabiiy til vositasida hamda matem atik 
m antiq tilida formula vositasida ifodalanishi mumkin. Masalan: Asalarilam ing umri 
yo uzun, yo qisqa b o ’lishi mumkin — murakkab mushohadaning tabiiy tildagi 
ko’rinishi. Shu murakkab mushohadani matematik mantiiq tilida алЬ 
formulasi 
tarzida ifodalash mumkin.
Murakkab mushohadalami sun’iy (simvolik, matematik mantiq) til bilan 
ifodalash mantiiqiy tafakkum ing rivojlanishiga yordam beradi. M ushohadalaming
84

---

tabiiy va sun’iy tilda ifodalanishi til va tafakkum ing o ’zaro birligi va aloqadorligini 
isbotlaydi.
6 . 
Oiamdagi narsa va hodisalar orasidagi munosabatlar inson tafakkurida ham 
fikrlar orasidagi munosabatlami keltirib chiqaradi. O ’zaro taqqoslash mumkin 
bo’lgan mushohadalar sig'ishadigan va sig'ishm aydigan turlarga bo’linadi.
O ’zaro bir-biriga to ’la yoki qisman mos keluvchi mushohadalar