O 'z b e k is t o n r e s p u r L ik a s L o L iy va o 'r t a m a X s u s t a 'l I m V a z ir L ig I

Savol va top sh iriq lar
1. T a ’lim o lish ja ra y o n id a qanday kom ponentlardan foydalaniladi?
2. D arsning tash k iliy shakllarini ochib bering.
3. D ars tizim i, strukturasi, elem entlari va tiplarini so ’zlab bering.
4. L ab o rato riy a m a sh g 'u io tla rid a dars tizim i, uning tiplari va turlariga
oid m u n o zara uyushtiring.
5. M aktab o 'q itu v c h isin in g darsga tayyorlanishini o 'rg a n ib , u haqda
k o n sp ek t y o z ib keling.
89

---

V II B O B . O 'Q IT IS H M E T O D L A R I
M aktabdagi o 'q u v ja ra y o n in in g sifati k o 'p om illarg a b o g 'liq b o 'lib , ular 
orasid a o'qitishning usul va m etodlari hal qiluvchi aham iyatga ega. B inobarin, ular 
bilim larning ongli va chuqur o 'z la s h tirilish ig a , o 'q u v c h ila rd a m u staqillik va ijodiy 
faollikning rivojlanishiga ijobiy ta ’sir k o 'rsa ta d i. U sul va m etod tu sh u n ch aiari 
o 'z a ro b o g'liqdir, chunki ularning har biri m etod sifatid a ham , usul sifatid a ham
nam oyon b o 'lad i.P ed ag o g ik a am aliy o tid a o 'q itis h usullari va m eto d larin in g ju d a 
katta boyligi to 'plangan. U larni tan lash d a turli sharoitlar. o 'q itila y o tg a n fanning 
xarakteri, bolalarning y o sh x u su siy atlari, oldingi tay y o rg arlik darajasi va h o k azo lar 
hisobga olinadi. F orobiyning fan v a sa n ’atning afzalligi haqidagi riso lasid a o 'q u v
ja ray o n in i tashkil etishga va o 'q itis h m eto d larig a q o 'y ila d ig a n talab lar ifodalangan. 
O lim o 'z in in g o 'q itish m etodlari haqidagi tu sh u n tirish larid a o 'q u v c h ila rg a turli 
bilim lar berish bilan birga, m ustaqil h o ld a bilim olish y o 'lla rin i ham k o 'rsa tis h , 
ularni bilim larning z aru rlig ig a sh ak sh u b h asiz ishontirish kerakligini u qtirgan. Sharq 
qom usiy olim larining asarlarini taxlil qilish, hozirgi term in o lo g iy ad an foydalanib, 
m azk u r asarlar m ualliflarining prinsiplari va o 'q itish m etodlari b ilishning um um iy 
q o n u n larig a m uvofiqligini aniqlash im konini beradi. B archa qom usiy olim lar 
foydalangan o 'q itish m etodlarini bir n e c h a g u ru h g a ajratish m um k in . Bular: 
k o 'rsa tm a li tajriba m etodlari (Ibn S ino), bilim larni bayon qilish n in g sav o ljav o b li 
y o 'lla ri 
(A b u
R ayhon 
B eru n iy , 
A l-X o ra z m iy ), 
k o 'n ik m a
va 
m alak alarn i 
sh ak llan tirish m etodlari, bilim larni tek sh irish m etodlari (F orobiy, A l-X o ra z m iy ) va 
h o k azo la rd an iboratdir. Shunisi d iq q atg a sazo v o rk i, m azk u r o lim larn in g barchasi 
o 'q u v c h ila r faoliyatini ku ch ay tirish v a u lard a m antiqiy tafakkurni riv o jlan tirish
m aqsadini k o 'z la g a n la r. B u rh o n id d in Z a rn u d jiy n in g fikricha, in so n n in g bilish 
faoliyati b ilm aslikdan bilish g a q arab b oradi. A q l faol, ijodiy kuchdir, k o inotni bilish 
qu ro lid ir. A m m o dastlabki ta jrib a siz b ilish n in g b o 'lis h i m um kin em as. C hunki 
u m u m in so n iy aql tush u n ch asi taq q o slash , k u zatish va tajrib a y o 'li b ilan tarkib 
topadi. B u n d an sh unday ped ag o g ik x u lo sa ch iq arish m um kinki, inson h issiy idrokni 
b o y itish b ila n g in a o 'z in in g bilim larini o sh ira oladi. Shuning u ch u n t a ’lim da 
o 'q u v c h ila rn in g o 'z id a g i tajrib ag a tay an g an m eto d lard an iloji b o rich a keng
90

---

foydalanish kerak.
M etodlar va usullarni tanlash o 'q itu v c h i darsda hal qilishi m o 'ljallan g an
m asalaga b o g 'liq b o 'la d i. C hunonchi, yangi m aterialni bayon etishda bir xil 
m eto d lar q o 'lla n sa , uni m u stahkam lashda ikkinchi va m avzuni um um lashtirishda 
y a n a boshqa xil m eto d lar q o ’llanadi. D arsning turli b o sq ich larid a puxta o 'y la s h va 
sam arali usullar h am d a m etodlarni tanlash ju d a m uhim dir. O 'q itu v c h i darsning eng 
boshida 4 -5 daq iq a um um iy so 'ra sh n i am alga oshiradi va o 'q u v ch ilarn in g qaysi 
guruhi o 'tg a n dars b o 'y ic h a yetarli darajada o 'z la sh tirm a g a n in i aniqlaydi va keyingi 
so 'ra s h d a sinfning d iq q a te 'tib o rin i eng avval ana shu m asalag a qaratadi. D astlab 
sav o llarg a batafsil ja v o b bera oladigan o 'q u v c h ila rd a n so 'ra y d i. N atijada sinfning 
bir qism i uchun m u rakkablik qilgan m aterial tushunarli b o 'la d i. Bu usul 
o 'q u v c h ila rn in g m ash g 'u lo tlard ag i nuqsonlarini payqash va shu zahoti b artaraf 
etishda yordam beradi. M azkur usulning sam aradorligi ham xuddi ana shunday. 
G archi har bir o 'q itu v c h in in g ishida an chagina usul va m etodlar m avjud b o 'lsa d a , 
ularni q o 'lia sh d a n k o 'zlan ad ig an m aqsad tarb iy alan u v ch in in g ta 'lim iy ishlarini 
faollashtirishdir. B u tad b ir ju d a m uhim b o 'lib . birinchidan, o 'q u v c h ila rn i ularning 
e ’tiqodiga, e ’tiq o d n i esa am aliy faoliyatga, x a tti-h a ra k a tg a aylantiradi, ikkinchidan, 
o 'q itis h jaray o n in in g ishini osonlashtiradi. Z otan, o 'q is h , o 'rg a n isii, diqqat, e ’tiborni 
talab qiladigan m urakkab faoliyatdir va unda o 'tk ir aql, m ustahkam iroda. tiniq 
tasavvur, kuchli x o tira zarur. O 'q itu v ch in in g vazifasi sam arali usul va m etodlardan 
foydalanib, 
o 'q u v c h ila rd a
ana 
shu 
sifatlarni 
tark ib
toptirish 
va 
ularga 
q iy in ch ilik larn i yengishni o 'rg atish d ir. H ozirgi o 'q itish ja ra y o n id a q o 'y ila d ig a n
talab lar nim a v a o 'q u v c h ila rd a darsga qiziq u v ch an lik n i o shiradigan. uni yan g ilik
elem entlari bilan boyitish uchun nim a qilish kerak? H ozirgi zam on ta 'lim i faqat 
insoniyat erishgan bilim larni o ’zlashtirishni em as, balki ja m iy a t endi hal qilishi va 
b unda bugungi o 'q u v c h ila r qatnashishi lozim b o 'lg a n m asalalar bilan tanishishni 
ham talab qiladi. B unday m asalalar kosm osni o 'z la s h tirish , atom energiyasidan 
tinchlik m aq sad larid a foydalanish. c h o 'lla rn i h o sild o r yerlarg a va b o g '- r o g 'la r g a
aylantirish, q ish lo q x o 'ja lig in i intensivlashtirish v a hokazolardan iborat b o 'lish i 
m um kin. X alq x o 'ja lig i va fanning ham m a so h alarid a ju d a katta burilishlar ro 'y

---

b erm oqda va har b ir o 'q itu v c h i o 'z in in g tarb iy alan u v ch ilarin i o 'z i o 'q ita d ig a n fan 
sohasi b o 'y ic h a n av b atd a g i q ay ta q u riiish lar va erish ilg an y u tu q lar bilan keng 
tan ish tirish i kerak. B u ishni o 'q u v c h ila rg a m os shaklda v a o 'q u v d asturiga m uvofiq 
am alg a osh irish lozim . M azk u r talabning ikkinchi xususiyati o 'q itu v c h in in g
o 'q u v c h ila r fikr d o irasin i k en g ay tirish to 'g 'r is id a doim o g 'a m x o 'rlik qilishidir. 
T a 'lim n in g m ana shu b o sq ich id a o 'q itu v c h i oldida o 'q u v c h ila rg a o d d iy g in a bilim lar 
berish em as. balki u larn in g fikr doirasini kengaytirish, qiziq u v ch an lig in i oshirish va 
ularda o 'z i o 'q ita d ig a n fanga m u habbat u y g 'o tish vazifasi turibdi. Shunday qilib, 
o 'q itis h m etodi o 'q itu v c h i va o 'q u v c h ila r nazariy ham d a am aliy bilish faoliyatining 
ta ’Iimiv v azifalarin i b ajarish g a qaratilgan y o 'ld ir. U nga quyidagi m uayyan talab lar 
q o 'y ila d i:
1. O 'q u v m aterialin i o 'rg a n ish n in g o 'q itu v c h i tav siy a etgan y o 'li fikriashning 
d ialek tik -m aterialistik u su li, m u staq il qarashlar, irodaviy x u su siy atlari va xulqning 
sh ak llan ish ig a olib borishi kerak. A n a shu talab nu q tay i nazaridan m etod tarbiyaviy 
tu sd a b o 'lis h i lozim .
2. O 'q itis h m eto d in in g ilm iy asosi yaqqol v a an iq b o 'lish i zarur. S hun d ag in a 
o 'q itu v c h i m azk u r m eto d o rq ali qanday m asalalar q o 'y ilish i va hal qilinishi 
m u m k in lig in i, q anday m asalalarn i hal qilib b o 'Im a slig in i k o 'ra oladi.
3. O 'q itis h n in g tizim lilig i u n in g sam arad o rlig in i belgilaydi.
4. O 'q itis h m eto d in in g tu sh u n arlilig i: o 'q itish n in g y o 'li o 'q u v c h i uchun qabul 
qilin ish i v a q o 'lla n is h i, o 'q u v m aterialini o 'rg a n ish n in g usuli esa bilim larni 
o 'z la s h tirish n in g im k o n iy atlarig a m uvofiq b o 'lis h i lozim .
5. O 'q itis h n in g o n g lilik v a fao llik zaruriyati n ih o y atd a jid d iy talabdir.
6 . B ilim larn in g pu x talig i va asosliligi.
7. O 'q itis h m eto d ik asi nazariy v a am aliy h o d isalarn in g m uvofiqligi.
H ar qan d ay m eto d d an b iro r m aqsadga erish ish k o 'z d a tutiladi v a shuning 
u chun u q a n d a y d ir m aq sad q o 'y is h n i, u n g a erish ish b o 'y ic h a faoliyat u sulini, an a 
sh u fao liy atn i am alg a o sh iris h d a y o rd am b erad ig an vositalarni bilishni taqozo etadi. 
H ar qan d ay fao liy at uning obyektini talab qiladi. N ih o y at, m etod m aq sad g a olib 
b o rish i kerak, aks h o ld a, o ld in g a q o 'y ilg a n m aqsad u chun y aro q sizlig in i yoki bu
92

---

h o latd a u n in g um um an n o to ‘g ‘ri q o ‘llanganini e ’tiro f etish lozim . Shunday qilib, 
har qanday m etod uni q o 'lla sh d a n k o ’zlanadigan m aqsadni, shu m aqsadni am alga 
o sh irish faoliyatini v a faoliyatni b ajarish vositalarini talab qiladi. Bu v ositalar 
fao liy at obyekti to 'g 'ris id a g i predm etli yoki aqliy bilim lar. q o 'y ilg a n m aqsadga 
alb atta erishishdan iborat b o 'lish i m um kin. B ularning ham m asi har qanday m etodga 
n isb atan m aqsadga m uvofiqdir, lekin o 'q itis h m etodi uchun yetarli em as. M etod 
stru k tu rasig a o 'q itish usullari kiradi. L ekin m etod m azkur u su llar m ajm uyidan 
ib o rat em as. Usul o 'q itu v ch i yoki o 'q u v c h ila r aqliy yoki am aliy ishining alohida 
o p eratsiy a lari b o 'lib , ular m azk u r m etodda tavsiya etilgan m aterialni o 'zlash tirish
shaklini to 'ld ira d i. M asalan. o 'q itu v c h i eslab qolish usulini beradi. U sul m etoddan 
ajralad i, o 'z in in g bilim larini o 'z la s h tirish d a g i va k o 'n ik m a la r ham da m alakalarni 
shak llan tirish d ag i aham iyatini y o 'q o ta d i. O 'q itish usullarini q u v id ag ilarg a b o 'lish
m um kin:
— tafak k u r, xotira, diqqat va x ayolning alohida operatsiyalarini tarkib toptiradigan 
v a fao llash tirad ig an usullar;
— fikrlash faoliyatida m uam m oli va izlanishli vaziyatlarni v u ju d g a keltiradigan 
usullar;
— o 'q u v c h ila rn in g o 'q u v m aterialini o 'z la s h tirish bilan b o g 'liq kechinm alari va 
hissiy o tlarin i faollashtiradigan usullar;
— n a z o ra t va o 'q u v ch ilarn in g o 'z in i o 'z i n azo rat qilish usullari;
— o 'q itis h ja ra y o n id a o 'q u v c h ila rn in g jam o av iy va kasbiy o 'z a ro m unosabatlarini 
boshqarish usullari.
0 ‘q itish n in g turli m etodlariga bir xil u su llarn i kiritish m um kin. S o 'n g g i yillarda 
ped ag o g ik a fani va m aktab am aliy o tid a o ‘qitish m etodlari m uam m osiga alo h id a 
e ’tib o r berilm oqda. Shu m uam m o b o ‘y ich a an ch ag in a tad q iq o tlar bajarilm oqda, 
ilg 'o r pedag o g ik am aliy o td a o 'q itish n in g sam arador m eto d larin in g v a ularning 
tizim larin i q o 'lla sh n in g talaygina y o 'lla ri topildi. A m m o um um iy ta ’lim m aktabiga 
q o 'y ila y o tg a n
yangi 
talab lar o 'q itish n in g
m etodlari 
va 
usullarini 
y anada 
takom illashtirishni 
talab 
q ilm o q d a.Y u q o rid a 
qayd 
etilg an id ek . 
ta ’lim ning
93

---

m azm uniga qo'yilayotgan yangi talab lar yosh avlodga, xususan, fanlarning asoslari 
b o 'y ich a yuksak ilm iynazariy b ilim lar berishdan iborat b o 'lib , bu ish nazariy bilish 
m etodlariga, 
shu 
ju m la d a n , 
o 'q u v c h ila rn i 
m antiqiy 
fikrlash, 
m antiqiy 
operatsiyalarni bajarish usullari bilan qurollantirishni to b o ra kuchaytirishni taqozo 
etadi.
Shuni ta'k id lash kerakki, o 'q itish m etodlarining yagona ta 'rifi y o 'q . U lar 
o 'q itu v c h i va o 'q u v ch ilarn in g ta ’lim iy, tarbiyaviy vazifalarini hal qilishga 
qaratilgan o 'z a ro ham korlikdagi faoliyat usullarining tartibga solinishidir. U m um an. 
o 'q itis h m etodlarining m ajm uyi atrofdagi voqelikni bilishning y o 'li, d eya xulosa 
chiqarish m um kin.
O 'q u v c h ila r aqliy kam ol to p ish in in g xarakterini belgilaydigan y o 'l bilim larni 
o 'z la s h tirish
im koniyatini 
y aratad i, 
shaxsning 
x u su siy atlarin i 
shakllantiradi. 
O 'q itish n in g m aqsadi in so n iy atn in g tajribasini o ’zgartirish n in g o 'z id ir.
O 'q itis h nazariyasi m etodlarini insoniyat tajribasidan oladi va ularni o 'q u v
m a sh g 'u lo tla rig a m oslashtiradi. Shuning uchun o 'q itish m etodlari doim iy rav ish d a 
y an g ilan ad i, takom illashadi, fa n -te x n ik a n in g rivojlanishi va ijtim oiy rivojlanish 
aso sid a yangi m eto d lar v u ju d g a keladi. O 'q itis h m eto d larin in g ju d a k o 'p turlari 
m avjud va u larning sonini aniq belgilab b o 'lm a y d i.
M eto d lar o 'q itish n in g m antiqiy tom onlariga, kom p o n en tlari va v azifalarig a 
aso slan ib tasniflanadi. M ak tab d ag i o 'q itis h m eto d larin in g y a g o n a tasnifi y o 'q . 
N a z a riy a va am aliy o td a b ir qancha tasn iflar m av ju d b o 'lib , u lar o 'z a ro zid 
k elm ay d i, biri ikk in ch isin i inkor etm aydi, balki birbirini to 'ld ira d i, o 'q itis h
ja ra y o n in i k o 'rish im koniyatini yaratadi.
T a s n if tartib va tizim ni v u ju d g a keltirad i, um um iy va m uayyan nazariy va 
am aliy, m uhim v a taso d ifiy o 'q itis h m etodlarini an iq lash g a y o rd am beradi, shu 
o rq ali u lard an am aliy o td a sam araliro q fo y d alan ish g a x izm at qiladi. O 'q itish
m eto d larin i ta sn ifla sh d a o 'q u v c h ig a d astu r m aterialin i o 'rg a n ish n in g m aq sad g a 
m u v o fiq ro q
y o 'lla rin i 
tan lash
im konini 
y aratad i, 
o 'z
ishidagi 
y u tu q
va 
k a m ch ilik larn i 
tu sh u n ish d a
y o rd am
beradi, 
o 'q itu v c h ila rn in g
faoliyatini 
ta k o m illa sh tirish u ch u n qulay sharoitni v u ju d g a keltiradi.
94

---