Dasturiy tizim larn I yaratish mashaqqatli m ehnat talab etailijum m asala hisoblanadi

KIRISH

Dasturiy tizim larn i yaratish mashaqqatli m ehnat talab etailijum m asala hisoblanadi. B uning uchun hozirgi kunda yaratilnyolgan oddiy dasturiy ta’m inotlar kamida 100 m ingdan ortiq opnalorlardan tashkil topishini qayd etishning o ‘zi yetarlidir. I )cm ak, shunday ekan dasturiy ta’m inotni yaratish bo‘yicha bo'lnjak m utaxassis dasturiy tizim larni tahlil etish, loyihalash, vih ish (realizatsiya qilish), testlash usullari ham da bu sohada tunvjud zam onaviy yo‘llar va texnologiyalar bocyicha yetarli daraliu.li. 1 ko‘nikm alarga ega b o‘lishlari lozim . Darslik o‘n bitta bobdan iborat bo‘lib, mavzular dastui iy ta’m inotni yaratish bosqichlariga qat’iy rioya qilingan holda joylashtirilgan. Faqat dasturlash texnologiyalarining um um iy m aftalalari bundan mustasno. Darslikning birinchi bobida dasturlash texnologiyalari va uning asosiy tushunchalari yoritilgan. Ishonchli dasturiy vosita dasturlash texnologiyalarining mahsuloti ekanligi, dasturlash texnologiyalari rivojining asosiy bosqichlari keltirilgan murakkab dasturiy ta’m inotni yaratishda blokli-iyerarxik yondashuv ko'rsatilgan va mazkur yondashuv dasturiy mahsulotlarni yaratishda o‘ziga xosli^i e’tiborga olingan. Ikkinchi bob dasturiy mahsulotlarning texnologikligini ta’- minlash usullariga bag‘ishlangan. Shuning uchun ham mazkur hohda dasturiy ta’m inot tushunchasi, modellar va ularning xususiyatlari, dasturiy ta’m inotning quyilashuvi va ko‘tariluvchi ishliib chiqish usullari, tarkibli va «notarkibli» dasturlash yondashuvlari va ularning algoritmlari bayoni vositalari, dasturni rasmiylashtirish uslubi hamda strukturali dasturlashning nazorati lo‘g‘risida materiallar joy olgan. Oasturiy ta ’m inot va uni loyihalash uchun kiritilayotgan ma’lum otlar, talablarni aniqlash yo'llari uchinchi bobda o‘z aksiivi topgan. Bu yerda dasturiy m ahsulotlarning funksional alomati bo‘yicha tasnifi, dasturiy m a’lum otlarga nisbatan asosiy tasarrufiy talablar, predm et sohasida loyiha oldi tadqiqotlari, texnik talablarni ishlab chiqish, loyihalashning boshlang‘ich bosqichlariga oid prinsipial yechim lar to cgcrisida m a’lum otlar yoritilgan. Tarkibli yondashuvda dasturiy ta ’m inot talablarini tahlil etish va spetsifikatsiyasini aniqlashning ocziga xos xususiyatlari ham da ushbu yondashuvda dasturiy ta’m inotni loyihalash uslubiyati xususiyatlari mos ravishda to‘rtinchi va beshinchi boblarda yoritilgan. Obyektli yondashuv uchun xuddi shunday m a’lum otlar mos ravishda oltinchi va yettinchi boblarda keltifilgan. Shu bois bu yerda obyektli yondashuv asosidagi ishlanm alarning kuchli va amaliy vositasi yordam ida modellarni tahlil etish ham da loyihalashning asosiy tili sifatida U M L (U nified Modelling Languange) — unifikatsiyalangan modellashtirish tili qo‘llanilgan. Sakkizinchi bobda foydalanuvchi interfeysini loyihalash m uam m olari va interfeysni yaratish modellari keltirilgan. Dasturiy vositalar testlash va sozlash mos ravishda to'qqizinchi va o‘ninchi boblarda yoritilgan bo‘lib, testlash va sozlashning qator usullari batafsil ravishda keltirilgan. Dasturiy vositalar hujjatlarini yaratish o‘n birinchi bobda keng qamrovli tarzda yoritilgan. Bu yerda dasturiy hujjatlar turlari, tushuntirish yozuvnomasi, foydalanuvchi va tizim li dasturchilar uchun qo‘llanm alar ham da dasturiy hujjatlarni rasmiylashtirishning asosiy qoidalari keltirilgan. D arslikning har bir bobi nazariy savollar va m ashqlar bilan to‘ldirilgan. M azkur darslik Oliy ta’lim muassasalari uchun birinchi m arta yaratilayotgani uchun unda kam chiliklar bo'lishi m um kin. Shu sabab darslik sifatini yaxshilash uchun takliflarni bajoni-u dil qabul qilamiz.

Dasturlash texnologiyalari va asosiy tushunchalar va yondashuvlar

Dasturlash — predm et va texnikaning nisbatan yosh va tez гivoj 1 anayotgan sohasi. M avjud dasturiy va texnik vositalarni real ishlab chiqish va tarm oqlashtirishni olib borish tajribasi doim o qayta izlanishni talab etadi. Natijada yangi usullar, uslublar va texnologiyalar paydo bo‘ladi, ular o‘z navbatida, dasturiy ta ’m inlashni ishlab chiqishning yanada zamonaviy vositalari uchun asos bo'lib xizm at qiladi. Yangi texnologiyalarni yaratish jarayonlarini tekshirish va ularning asosiy yo‘nalishlarini aniqlash, bu texnologiyalarni dasturlashning rivojlanish darajasi hamda dasturchilar ixtiyoridagi dasturiy va apparat vositalarining xususiyatlari bilan solishtirish maqsadga muvofiqdir.

Odatda dasturlar ularni ishlab chiqishda ishtirok etmaydigan insonlar (ular foydalanuvchilar deb ataladi) foydalana oladigan qilib ishlab chiqiladi. Dasturni o‘zlashtirish uchun foydalanuvchiga uning matnidan tashqari yana qandaydir qo‘shimcha hujjatlar ham kerak bo‘ladi. Ma’lumot tashuvchilardagi dasturiy hujjatlar bilan ta’minlangan dastur yoki mantiqan bog‘langan dasturlar majmui dasturiy vosita (DV) deb ataladi. Dastur ma’lumotlarga kompyuterda ba’zi bir avtomatik ishlov berishni amalga oshirish imkonini beradi. Dasturiy hujjatlar dasturiy vositaning u yoki bu dasturi qanday vazifalarni bajarishini, dastlabki ma’lumotlarni qanday tayyorlash va talabdagi dasturni qanday ishga tushirish kerakligini, shuningdek olinayotgan natijalar nimani bildirishini (yoki ushbu dasturning bajarilishidan olinayotgan samara nimada ekanligini) tushunib olishga yordam beradi. Bundan tashqari, dasturiy hujjatlar dasturning o‘zini tushunib yetishga yordam beradiki, bu uni modifikatsiya qilishda g‘oyat muhimdir

Dasturiy ta’minot hayotiy sikli modulining evolyutsiyasi

Oxirgi o‘ttiz yil davomida dasturlashda dasturiy ta’minot hayotiy siklining quyidagi uchta modeli almashdi: kaskadli, oraliq nazoratli model, spiral model. Kaskad modeli. Dastlab (1970—1985-yillar) keyingi bosqichga o‘tish oldingi bosqichning loyiha operatsiyalari to‘liq tugagandan keyin va keyingi bosqich uchun barcha dastlabki ma’lumotlar olingandan keyin amalga oshirilishi tavsiya qilinadigan dasturiy ta’minotni ishlab chiqishning kaskad sxemasidan foydalanildi (1.10-rasm). Ushbu sxemaning afzalliklari quyidagilar hisoblanadi: • to‘liqlik va moslashish talablariga javob beruvchi loyiha hujjatlarini tugallangan to‘plamning har bir bosqich oxirida olinadi; • ishlab chiqish jarayonini loyihalashtirishning oddiyligi. Xuddi shunday sxema ishlab chiqish samaradorligining o‘ta yuqori parametrlarini ta’minlab, murakkab texnik obyektlarn i ishlab chiqishga blok — iyerarxik yondashuvda foydalaniladi. Ushbu sxema ishlab chiqish boshida barcha talablarni aniq va to‘liq muvaffaqiyatli shakllantirish uchun tizimni yaratishda qoMlanishi mumkin. Bu holat oldingi bosqichda muvaffaqiyatli qarorni qabul qilish bilan bog‘liq m uam m olarni ishlab chiqish jarayonida yuzaga kelish ehtim olligini kamaytiradi. Am aliyotda bunday ishlab chiqishlar juda kam uchraydi. Spiral modeli. M uam m olarni yengish uchun XX asrning 80- yili ocrtalarida spiral sxemasi taqdim etildi (1.12-rasm). Ushbu sxemaga muvofiq dasturiy ta ’m inot prototipni yaratishga asoslangan prototiplash usulidan foydalangan holda, iteratsion holatda yaratiladi. Prototiplashning yuzaga kelishi dasturiy ta ’m inotni inodifikatsiya qilish jarayoni «zarur yomonlik» kabi qabul qilinishdan to‘xtalishiga alohida m uhim jarayon kabi qabul qilinish boshlanishiga olib keladi. Prototip deb, ishlab chiqilayotgan dasturiy ta’m inotning va tashqi interfeyslarini amalga oshiradigan dasturiy mahsulotga aytiladi. Q oidaga ko‘ra, birinchi iteratsiya foydalanuvchining interfeysini spetsifikatsiya qiladi, loyihalashtiradi, am alga oshiradi va testlaydi. Ikkinchi iteratsiyada ayrim cheklangan funksiyalar to ‘plam i bilan to‘ldiriladi. Oxirgi bosqichda ushbu to ‘plam ushbu m ahsulot im koniyatini ko'paytirib kengaytirish hisoblanadi. Ushbu sxemaning asosiy afzalliklari aniq funksional toiiqlik ta ’m inlangan ayrim iteratsiyadan boshlanib, foydalanuvchiga m ahsulotni taqdim etish hisoblanadi, o‘z navbatida quyidagi im - koniyatga ega bo‘ladi: • dasturiy m ahsulotning birinchi versiyasi yuzaga kelguncha bo‘lgan vaqtni qisqartirish; • bozorda m ahsulotning quyidagi versiyasi tez oldinga siljishini ta ’m inlagan holda ko‘plab foydalanuvchilarni qiziqtirish; • m ahsulotdan foydalanish amaliyoti yuzaga kelishi hisobiga xususiyatlarni shakllantirish va aniqlashtirishni tekshirish; • ishlab chiqish vaqtida tizim ning m a’naviy eskirish ehtim olini kamaytirish. Spiral sxemasidan foydalanishning asosiy muammosi quyidagi bosqichga o‘tish vaqtini aniqlash hisoblanadi. Uni hal etish uchun, odatda, ekspert baholashga asoslangan har bir bosqichning o‘tish m uddati cheklanadi. CASE texnologiyalardan foydalanilganda dasturiy ta’minotning hayotiy sikl o‘zgarishi. CASE texnologiyalar o‘zaro bog‘langan avtom atlashtirish vositalari kompleksi bilan ta ’m inlanadigan tarkibiy kabi obyekt yondashuviga asoslangan m urakkab dasturiy tizim ning tahlil qilish, loyihalashtirish, ishlab chiqish va kuzatish metodologiyasi majmuidan iborat. Istalgan CASE texnologiyalar asosida m etodologiyalar/usul/notatsiya/vosita paradigm a yotadi.

Metodologiya ayrim yondashuv bazasida tuziladi va ishlar qadam ini, ularning ketm a-ketligini, shuningdek, taqsimlash va belgilash usullarining qoidalarini bajarish qadam i u yoki bu maqsadga erishish usulini belgilaydi. Notatsiya deb, m odellarning ayrim sinfini bayon etish uchun foydalaniladigan belgilashlar tizim iga aytiladi. Notatsiya — grafik (grafiklar, diagram m alar, jadvallar, sxemalar va boshqalar) va inatnli (forma va tabiiy tillarda m odellarni bayon qilish) bo‘ladi. Notatsiya CASE texnologiyalarida loyihalashtiriladigan tizim tuzilm asi, m a’lum otlar elementlari, ishlov berish bosqichlarini va boshqalarni bayon qilish uchun foydalaniladi. Vositalar — grafik loyihani yaratish va tah rir qilish vositasi, abstraksiyaning iyerarxiya darajasi ko‘rinishida loyihani tashkil qilish, shuningdek turli darajalar kom ponentlariga muvofiqligini tekshirish usullarni ta ’m inlash uchun instrem entariya hisoblanadi. U lar quyidagilarga boclinadi:

• CASE — xususiyatlar, talablar tahlili, loyihalashtirish, interfeyslar tuzilm asi, tah rir qilishning vositasi (CASE—I ning birinchi avlodi); • CASE — dastlabki m atnlar generasiyasining va dasturiy ta’m inotni ishlab chiqishning to‘liq hayotiy siklini ta’m inlashning integratsiya qilishni qam rab olishni amalga oshirishning vositasi (CASE—II ikkinchi avlodi). CASE—I asosan grafik modellar, xususiyatlarni loyihalashtirish, ekranli tahrirlar va m a’lum otlar lugcatlarini ta ’m inlash vositalarini o‘z ichiga oladi. CASE—II — tizim li axborotni ham da loyihalashtirish jarayonini boshqarish bo'yicha axborotni nazorat qilish, tahlil qilish va bog‘lash, tizim protokollarini va m odellarini qurish, testlash, verifikatsiyalash va generatsiyalanadigan dasturlarni tahlil qilish, ta’m inlash im koniyatlari bilan ajralib turadi.

Dasturiy mahsulotlar texnologikligini ta’minlash usullari

Dasturiy ta’minotni ishlab chiqish ishlab chiqilayotgan dasturlnrning texnologik tavsifnomalari alohida salmoq egallaydi. Zarur texnologik xususiyatlarni ta’minlash uchun maxsus texnologik usullar qo‘llaniladi va dasturiy ta’minot yaratishning butun avvalgl tajribasida shakllantirilgan muayyan metodikalar bo'yicha ish ko'riladi. XX asrning 60-yillaridayoq «dasturlashga tuzilmaviy vondashuv» degan umumiy nom ostida shakllantirilgan dekompo/itsiya qoidalari, loyihalash, dasturlash va sifat nazorati usullari xuddi shunday namunalar hamda metodikalarga majburdir. I Jning asosiga quyidagi asosiy konsepsiyalar qo'yilgan: • qo‘yiluvchi ishlab chiqish; • modulni dasturlash; • tuzilmaviy dasturlash; • oralama tuzilmaviy nazorat

Modullar mustahkamligi qanchalik yuqori bo‘lsa, ularni tushunish, amalga oshirish, modifikatsiya qilish, shuningdek ulardagi xatolarni topish va tuzatish shunchalik yengil bo‘ladi. Dasturlarni rasmiylashtirish uslubi va ularning «tuzilmaviyligi» tushuniladigan dasturlash uslubi dasturiy kod o'qiluvchanligiga hamda dasturlash xatolari miqdoriga ham jiddiy ta’sir ko'rsatadi. XX asr 60-yillaridagi inqiroz yuzaga kelishiga dastur chigal ip kalavasini yoki spagetti taomini eslatuvchiMasturlash uslubi ham, «tuzilmaviy» uslubini qo‘llab-quvvatlashning til' konstruksiyalari yo‘qligi ham sabab bo‘lgandi. Kodlardan takroriy foydalanish darajasini orttirish ilgari ishlab chiqilgan tagdasturlar yoki sinflar kutubxonasidan foydalanishni ham, joriy ishlab chiqishdagi kodlar unifikatsiyasini ham nazarda tutadi. Bunda ma’lum mezon uchun vaziyat avvalgi holatlardagidek bir xil emas: agar kodlardan takroriy foydalanish darajasi sun’iy ravishda (masalan, «superuniversal» protseduralar ishlab chiqish yo‘li bilan) orttirilsa, u holda loyihaning texnologikligi jiddiy ravishda pasayishi mumkin. Ta’birdan kelib chiqadiki, agar ko‘p yillik jadal foydalanishga mo‘ljallangan dasturiy mahsulot ishlab chiqilayotgan yoki uning sifatiga yuksak talablarini ta’minlash zarur bo‘lsa, loyihaning yuqori texnologikligi o‘ta muhimdir.

Dasturiy ta’minot va ularning turlari

Inson va malumotlarga ishlov berish o‘rtasidagi aloqa kompyuter dasturlari orqali boshqariladi. Markaziy protsessor (CRI) belgilari to‘plami ikkita belgigacha "0" va "1" yoki "yoqUgan" va ”o‘chirilgan" bilan chegaralangan. Inson harflardan, raqamlardan,tasvirlardan foydalanadi. Inson va mashina o‘rtasidagi interfeysni (muloqotni), kodlashtirishni dasturiy ta’minot tartibga solib turadi. Bu vazifadan tashqari kompyuter dasturi operatsion tizimi ko‘rinishida kompyuteming butun apparat qismining boshqarilishini tartibga soladi. Shunday qilib dasturiy ta’minot ikki qismga bo‘linadi: • tizimli dastur ko‘rinishidagi apparat qismining boshqarilishi va • muammolarning yechiiishiga qaratilgan amaliy dasturlar Bu bilan bir qatorda tizimli va amaliy dasturlar ishlab chiqish va kompyuter xizmatini yengillashtirish uchun bir qator dasturlash tillari va qo‘llash servisi mavjud.

Dasturni aniqlash: Dastur - bu kompyuler uchun tushunarli bo‘lgan buyruqlar ко ‘ritiishidagi ishchi konstruktsiyalarning takrorlanib turuvchi izchillik (ketma-ketlik) bo‘lib, bu buyruqlar malumotlarga foydalanuvchi istagan shaklda ishlov berish uchun barcha apparat vositalarini faollashtirish, boshqarish va nazorat qilishga xizmat qilishdir.

Standart dasturiy ta’minot quyidagicha ko‘rinishda deyarli har qanday masala qo‘yilishi uchun amal qiladi, masalan: • Matnga ishlov berish (masalan, MS Word). • Elektron jadvallar bilan ishlash (masalan, MS Excel). • Ma’lumotlar bazalari (masalan, MS Access, Oracle). • Grafiklar (masalan, Visio, CorelDraw). • Nashriy tizimlar (Desktop Publishing) (masalan, Adobe Pagemaker, QuarkXPress). • Loyihalash (masalan, MS Project). Standart dasturiy ta’minot foydalanuvchilaming keng doirasi talablarini hisobga olgan holda ishlab chiqilgan va bu bilan eng ko‘p umumiy vazifalarni namoyon qilgan bir paytda, soliq idorasi, arxitektorlar, mebel tayyorlovchilar kabi muayyan kasbiy guruhlar tegishJi talablarga muvofiqlashtirilgan tayyor xizmatlar ko‘lamiga ega bo‘lgan amaliy dasturlaming tarmoq paketlari deb ataluvchi dasturlardan foydalanadilar, ya’ni bunday dasturlarga talabgor bo‘ladilar.

Dasturlash asoslari

Reja:

Kirish

1. 
   Dasturlash texnologiyasi asosiy tushunchalari va yondashuvlar
   
2. 
   Dasturiy ta’minot hayotiy sikli modulining evolyutsiyasi
   
3. 
   Dasturiy m a h su l o t la r texnologikligini | ta’m in l a sh usullari
   
4. 
   Dasturiy ta’minot va ularning turlari
   

Foydalanilgan adabiyotlar

1. Бухер, Патрик. "Programmiersprachen" (Языки программирования), статья на сайте www. it-academv. сс. 10/2004. 2. Бухер, Патрик. "Der Bubble-Sort Algorithmus", статья на сайте www.it-academv.ee. 11/2004. 3. Бёме, д-р. Р. "Programmiersprachen С/С++" (Язык программирования С/С++), конспект лекций Института информатики Университета им. Мартина-Лютера, Халле-Виттенберг, 1996. 4. Блессманн, Бюттнер, Дакс. "Anwendungsentwicklung" (Программирование), Тройсдорф, 2002. 5. Бройер, Клаус Ульрих и Мюллер, Карлхайнц. "Umsetzungshilfen fur neue Prufungsstruktur der IT-Berufe" (Помощь в реализации новых экзаменационных стректур для ИКТпрофессий), заключительный отчет", Федеральное министерство образования и исследований (ответственный редактор), Бонн, 10/2000. 6. Федеральный институт образования (ответственный редактор), "Erlauterungen und Praxishilfen zur Ausbildungsordnung" (Пояснения и практическая помощь по положению об организации профессиональной подготовки), Берлин, 1998. 7. Штабенов, Хельмут и Тодт, Петер. "Informations- und Telekommunikationstechnik" (Информационная и телекоммуникационная техника), Бад Хомбург, 2001.