O. Yusupova

Til sathlari tushunchasi. 
Tilshunoslik fanining asosiy 
muammolaridan biri tilning ichki qurilishini o‗rganishdir. Har 
qanday til fonetik tuzilishi, grammatik qurilish va lug‘at 
tarkibidan tashkil topadi. Tilning ushbu tarkibiy qismlari 
muayyan qonuniyatlar asosida o‗zaro bog‘lanib, butun tilni 
hosil qiladi, til mazkur birikmalar negizida uzviy bog‘langan 
tizimni tashkil etadi. Ichki qurilishi jihatidan til ma‘lum 
miqdordagi 
o‗zaro chambarchas bog‘liq bo‗lgan til 
birliklarining yig‘indisi va ana shu birliklardan foydalanish 
qoidalaridan tashkil topgan murakkab tizimdir. Til tizimini 
tashkil etuvchi birliklarning o‗zaro munosabati va bog‘lanish 
qonuniyatlari murakkab hamda ko‗p qirralidir. Garchi til yaxlit 
tizim bo‗lsa-da, bu tizim o‗ziga xos jihatlarga ega bo‗lgan, til 
tizimining tarkibiy qismlari hisoblangan sathlar birligan iborat. 
Har bir sathning o‗z birliklari va tushunchalari bo‗lib, ular bir-
biridan farqlanib turadi. Masalan, fonetik-fonologik sath lug‘at 
sathidan, lug‘at sathi grammatik sathdan farqlanadi. Ammo, 
ushbu sathlar o‗zaro bog‘liq ravishda butun til tizimini tashkil 
etadi. Til tizimini tashkil etgan asosiy sathlar quyidagilar: 
1.
Fonetik-fonologik sath. 
2.
Lug‘at sathi. 
3.
Grammatik sath. 

---

50 
Fonetik-fonologik sath. 
Tilning bu sathi til tizimidagi nutq tovushlarini o‗rganadi. 
Fikr almashish uchun foydalaniladigan so‗zlar va gaplar, 
albatta, tovushlar tizimida o‗z ifodasini topadi. Tilning tovush 
tizimini turli tomondan o‗rganish mumkin, chunki nutq 
tovushlari o‗z tabiatiga va til tizimida bajaradigan funksiyasiga 
ko‗ra murakkab hodisadir. Inson nutqining tovushlari fizik 
xususiyatlariga ko‗ra tabiatda paydo bo‗ladigan tovushlarning 
bir turidir. Shuning uchun tovushlar tizimini o‗rganishda 
akustik nuqtayi nazardan ham yondashiladi. Ammo, inson 
foydalanadigan tovushlar, tabiatdagi boshqa tovushlardan farqli 
o‗laroq, kishining nerv sistemasi tomonidan boshqarilib 
turadigan nutq organlari mahsulidir. Shuning uchun, tovushlar 
fiziologik nuqtayi nazardan ham o‗rganiladi. Nihoyat, 
tovushlarni tildagi bajaradigan funksiyasi nuqtayi nazaridan 
ham o‗rganish mumkin, chunki tovushlar tilda o‗z holicha 
mavjud bo‗lmaydi. Ular so‗zlarni yasashda va fikr almashish 
vositasini 
ta‘minlab 
berishda 
muhim rol 
o‗ynaydi. 
Tovushlarning fizik va biologik xususiyatlarini fonetika fani 
o‗rganadi. Tovushlarning til tizimida bajaradigan funksiyalarini 
esa fonologiya o‗rganadi. Fonetikaning bir necha ko‗rinishlari 
bor: