O. Yusupova

Grammatik sath 
Har bir tilning grammatik sathi so‗zlarning grammatik 
formasi, so‗z birikmalari va gaplardan tashkil topadi. Tilning 
boshqa sathlari kabi grammatikaning ham o‗z birliklari bor. 
Eng kichik grammatik birlik morfema bo‗lib, morfemalardan 
so‗zlar yasaladi, so‗zlar esa o‗z navbatida so‗z birikmalari va 
gaplar qurilishida qatnashadi. Gap grammatikaning yirik va 
mustaqil birligidir. Gapdan katta birliklar ham mavjud: 
murakkab sintakik (birlik) butunlik, abzas va matn. 
Til grammatik strukturasining o‗ziga xos xususiyatlari bor. 
Birinchidan, 
tilning 
grammatik 
qurilishi: 
so‗zning 
strukturasi , tuslanish va turlanish qoidalari, so‗z birikmalari va 

---

53 
grammatikaning turlari tarixiy taraqqiyotining mahsuli sifatida 
juda sekin o‗zgaradi. 
Ikkinchidan, grammatika umumlashtirish xususiyatiga 
egadir. Masalan, arava
, maktab, tosh, bola
kabi so‗zlarning o‗z 
leksik ma‘nosi bor, ammo, grammatik nuqtayi nazardan bu 
so‗zlar predmetlik tushunchasini ifoda qilib, ot turkumini 
tashkil qiladi. Bu so‗zlarni ularning leksik ma‘nosi emas, 
grammatik ma‘nosi umumlashtiradi. Tilning grammatik 
strukturasini morfologiya va sintaksis o‗rganadi. Morfologiya 
so‗zning turkumlari va ularning grammatik formalarini 
tekshiradi. Sintaksis esa nutqning grammatik strukturasini 
o‗rganadi. Bunda gap asosiy birlikdir. Gapdan katta birliklar 
ham sintaksisda o‗rganiladi.
Til tizimi til birliklari -fonema, morfema, so‗z, gap va til 
sathlarining 
bir 
butunligidan 
iborat. 
Yuqoridagilardan 
ko‗rinadiki, aloqa-munosat vositasi bo‗lgan tilning fonetik, 
leksik, grammatik jihatlari muayyan ichki qonuniyat asosida 
o‗zaro mutanosiblikni tashkil etuvchi tizimdir. Tizimni tashkil 
qiluvchi mutanosiblik o‗ziga xos bo‗lgan alohida qoidalarda 
namoyon bo‗ladi. Muayyan tildagi gaplar so‗zlardan, so‗zlar 
bo‗g‘inlarning birikuvidan, bo‗g‘inlar nutq tovushlaridan hosil 
bo‗ladi. Jumlani, gapni tashkil etuvchi so‗zlar o‗zaro til 
qonuniyatlari asosida birikadi. Istalgan har qanday so‗zlar 
yig‘indisi gap bo‗la olmaydi. Tartibsiz suratda yig‘ilgan so‗zlar 
mazmun ifodalash uchun xizmat qilmaydi. So‗zlarning ketma-
ketligi ma‘lum tartib va umumiy qoidaga muvofiq bo‗lishi 
talab etiladi. Shu holatning o‗ziyoq tilning tizim ekanligini 
ko‗rsatadi. Ma‘lum bir tilga xos tovushlar shu tilning fonetik 
tizimini, so‗zlar leksik tizimini tashkil etadi. Bir tildan ikkinchi 
tilga o‗zlashgan so‗z shu tilning fonetik tizimiga-talaffuz 
me‘yorlariga bo‗ysunadi. Masalan: o‗zbek tiliga rus tilidan 
kirgan ayrim so‗zlar o‗zbek tili talaffuz me‘yorlariga 
moslashadi: 
chaynik-choynak, podnos-patnis.
Aksincha o‗zbek 
tilidan rus tiliga o‗zlashgan so‗zlar rus tilining talaffuz 

---

54 
me‘yorlariga bo‗ysungan: 
qorovul-karaul, karvon-karavan, 
bozor-bazar. 
Umuman, tilda tovushlar, lug‘at tarkibi, grammatik tartib 
birikib, tizim sifatida bir butunlikni tashkil etadi. Til tizimini 
tashkil etuvchi sathlar o‗zaro mutanosib holda bir-birini taqozo 
qiladi. Ular orasidagi bog‘liqlik tilning umumiy qoyidalari va 
qonuniyatlariga asoslangan.