O. X. Xamidov

26
Исмаев Д.К. 
Основные стратегии маркетинга в
 
мировом туризме и его развитие. - М., 1994
.
27
Александрова А.Ю. 
Международный туризм. - М.: Аспект-пресс, 2004.

---

65 
Xalqaro ishlab chiqarish turiga ko’ra, kompaniya mahalliylashtirishda turli 
ustunliklarga erishadi. Xorijiy kapital yordamida xomashyoni olish va material 
ishlab chiqarishni tashkil etishda TMK (transmilliy kompaniyalar) mahalliy tabiiy 
resurslarni qo’lga kiritadi. Import o’rnini bosuvchi ishlab chiqarish yo’lga 
qo’yilganda TMK sarf-xarajatlarni kamaytirish va bozorlarga yo’l ochish uchun 
mahalliylashtirish imtiyozlaridan foydalanadi. Eksport platformalarini yaratish, 
ya’ni jahon bozorida sotish uchun xorijiy kapitaldan foydalanib, tayyor 
mahsulotlarni ishlab chiqishda ularni joylashtirishning muhim omillari ishchi 
kuchining arzonligi va davlat tomonidan rag’batlantirish hisoblanadi. 
Nazariyaning uchinchi elementi - internatsionallashtirishning ustuvorligi. 
Internatsionallashtirish firmaning tashqi operatsiyalari o’z tuzilmasida amalga 
oshirilishini anglatadi. TMK biror mamlakatning iqtisodiyotiga kirib borar ekan, 
o’z faoliyatini turlicha tashkil qilishi mumkin: barcha ishlanmalarni korporatsiya 
doirasida jamlash yoki bozordagi mustaqil sheriklar bilan ish olib borish. Demak, 
internatsionallashtirish masalasi iqtisodiy ekspantsiya yo’lini tanlashga olib boradi, 
bu tashqi savdo yoki to’g’ridan-to’g’ri xorijiy investitsiyalarni joylashtirish yo’li 
bilan amalga oshiriladi. Har qanday holatda, internatsionallashtirish taklifning 
barqarorligini ta’minlaydi, u narxlar ustidan nazorat o’rnatish va eng yangi 
texnologiyalardan foydalanish, shuningdek, bitimlar tuzishda noaniqlik omilini 
bartaraf etishga yordam beradi. 
Ayrim mutaxassislar TMK tushunchasini mahsulotning hayot davriga 
suyangan holda izohlaydilar. Bunga asosan kompaniyalar o’z mahsulotining hayot 
davrini uzaytirish maqsadida xalqaro ishlab chiqarish tizimlarini yaratadi. 
Xalqaro turizmni globallashtirishning eng muhim sababi narxlardagi 
raqobatni kuchaytirish va xorijdagi kurortda sayyohlik xizmatlarini ko’rsatishni 
tezkor kafolatlashning ob’ektiv zarurati bo’ldi. 
Sayyohlik 
mahsuloti 
tannarxini 
kamaytirish 
sayyohlik operatoridan, 
birinchidan, sayyohlik xizmatlari uchun optimal narxlar qo’yilishi, ikkinchidan, 
minimal transaksion xarajatlar bo’lishini (shuningdek, xalqaro aloqa, hujjatlarni 
ishlab chiqish), uchinchidan, hisob-kitob, soliqqa tortish sohalarida xatosiz 
siyosatni olib borishni talab etadi. Amaliyotga ko’ra, sayyohlik xizmatlarini 
ko’rsatuvchilar (avvalo, mehmonxona korxonalari va aviatashuvchilar) ishida 
sayyohlik operatorining bevosita ishtiroki bo’lgandagina, bir vaqtning o’zida 
sayyohlik mahsulotining minimal tannarxi bo’yicha barcha uch shartga javob 
berish mumkin. 
Bu holda TMK xususiyatlarini oluvchi sayyohlik operatori tannarx bo’yicha 
raqobatbardosh imtiyozlarga ega bo’ladi (o’z sayyohlik xizmatlari uchun imtiyozli 
tariflar qo’llanilganligi hisobiga), transaksiya xarajatlarini sezilarlicha qisqartiradi 
(mustaqil sayyohlik xizmatlarini ko’rsatuvchi bilan bo’lgan holatdagi singari 
doimiy aloqada bo’lish zarurati bo’lmaganligi sababli), qonuniy ravishda (transfert 
narxlar yuzaga kelishi hisobiga) soliqqa tortishning eng imtiyozli tizimi bo’lgan 
mamlakatlarda maksimal darajadagi foydani ko’rsatgan holda soliqlardan qutiladi. 
Tegishli hajmda sayyohlik paketiga kiruvchi barcha xizmatlarni ko’rsatish 
kafolatlaganligi komponentlardan biri bo’lgan sayyohlik mahsuloti sifati oshishi. 
Sayyohlik agentligi operatori muayyan sayyohlik mahsulotini ishlab chiqarishga 

---

66 
qancha ko’p xizmat ko’rsatuvchilarni jalb etsa, unga buyurtirilgan sayyohlik 
xizmatlarini ko’rsatish holatini nazorat qilish, bundan tashqari uning sifatini 
ta’minlash shuncha qiyin kechadi. Demak, sayyohlik xizmati sifatini maksimal 
darajada oshirish sayyohlik agentligi operatori xizmatlaridan foydalanuvchi 
sayyohlik xizmatlari ko’rsatuvchilar sonini kamaytirgan holdagina mumkin 
bo’ladi, bunga o’tgan asrning 70-yillarida erishish mumkin edi, sayyohlik 
xizmatlari 
paketini 
minimal 
tarzga 
keltirish 
global 
jahon 
turizmini 
shakllantirishning ilk sababi bo’lib qoladi. 
Sayyohlik xizmatini ko’rsatuvchilarni boshqarishda kapitalga ega bo’lib, bu 
jarayonda ishtirok etib, sayyohlik agentligi operatori sayyohlik xizmatlari paketi 
tarkibidagi xizmatlar sifatini to’liq nazorat qilish, sayyoh tomonidan buyurtirilgan 
xizmatlarni ko’rsatishning tegishli miqdori va sifatini kafolatlash imkoniga ega 
bo’ladi. 
Shunday qilib, xalqaro turizm rivojlanishida global bosqichga o’tishi 
muayyan tarixiy bosqich bozor konyunkturasining o’ziga xos xususiyatiga bog’liq, 
yirik sayyohlik agentliklari operatorlari sayyohlik xizmatlari paketi tannarxini 
kamaytirish va ko’rsatiladigan xizmatlarning tegishli sifatini kafolatlashga intilgan; 
xalqaro turizmning ommaviy xarakteri va uning ko’lami kengayishi sababli 
sayyohlik biznesining investitsion jozibadorligi oshgan. 
Global xalqaro turizmni davlatdagi omillar emas, balki tashqi omillarga 
bog’liq ijtimoiy-iqtisodiy hodisa sifatida belgilash mumkin, ularning mazmuni va 
miqdori global jahon hamjamiyati tomonidan belgilanadi, uning a’zolari jamiyat 
hayotining barcha sohalarida, shuningdek, iqtisod, siyosat, mafkura, madaniyat, 
ijtimoiy soha, ekologiya, xavfsizlik sohalarida o’zaro bog’liq. 
Globallashtirish sharoitida sayyohlik bozorining tashqi omillari shartli 
ravishda global va mahalliyga bo’linadi, bunda birinchisining roli qabul qiluvchi 
hududdagi sayyohlikning rivojlanishini belgilovchilar sifatida yanada muhim va 
ahamiyatlidir. 
Xalqaro sayyohlik bozorida global omillarning paydo bo’lishi (kapital, 
savdo belgilari, texnologiyalar, iste’molchilar ongiga ta’sir etish qobiliyati) shunga 
olib keldiki, hech qaysi milliy sayyohlik iqtisodiyoti uning hajmi va rivojlanish 
darajasiga qaramay, ishlab chiqarish omillaridan qat’iy nazar, jahon iqtisodiy 
faoliyatidagi asosiy ishtirokchilarning ustuvor yo’nalishlari va axloq me’yorlarini 
inobatga olmaganda to’lib-toshgan bo’lishi mumkin emas (shuningdek, sayyohlik 
TMK va milliy sayyohlik birlashmalari va uyushmalari). 
Xalqaro 
turizmni 
gloaballashtirishning 
asosiy 
komponetlari 
sifatida 
sayyohlik sanoatidagi xalqaro iqtisodiy aloqalarning kengayishi, sayyohlik 
sanoatini xalqaro darajaga ko’tarish omillarining o’sishi (to’g’ri va portfelli xorijiy 
investitsiyalar hajmini oshirish, bilim va texnologiyalar bilan almashinuv, 
migratsion cheklovlarni olib tashlash, sirtqi ta’limni ommalashtirish va shu kabilar 
yordamida), sayyohlik biznesida TNKlarni keng tarqatish (ularning o’ziga xos 
xususiyatlari tashkiliy tuzilmalarning o’zaro o’rnini bosa olishi va o’zaro 
bog’liqligi, axborot manbalari, yuqori iste’mol darajasiga ega bozorlarga 
yo’naltirilganligi). 

---

67 
Jahon sayyohlik bozorida global kompaniyalarning paydo bo’lishi yuqori 
axborot 
texnologiyalarining 
ommalashuvi, 
transport 
infratuzilmasining
takomillashuvi va sayyohlik doirasiga yanada ko’proq mamlakat va kurortlar jalb 
etilish natijasida kuchayib borayotgan raqobat kurashiga qarshi o’ziga xos javob 
bo’ldi. Global miqyosdagi sayyohlik kompaniyasi bozordagi raqobatbardoshligini 
oshirish uchun faoliyat doirasiga kirgan bir emas, balki bir nechta davlat ega 
bo’lgan ustunliklardan foydalana olar edi.
Bunday korxona yaratiladigan yagona sayyohlik sohasidagi ishlab chiqarish 
jarayoni doirasida sayyohlik manbalari, kapital, mehnat resurslari, o’nlab 
mamlakat 
va 
hududlarning 
texnologiyalaridan 
muvaffaqiyatli 
foydalanib 
kelmoqda. Ulardan samarali foydalanish korporatsiyaning jahon sayyohlik 
bozoridagi usutunligi, uning ta’sir doirasi va nihoyat, bozordagi ulushiga bog’liq. 
Bozor sharoitlarida yuzaga kelgan har qanday korxona “tabiiy” ehtiyojlarga 
ega, ular orasida bittasi aniq o’z ta’siri, imkoniyatlari va qudrati doirasini 
muntazam ravishda kengaytirishga ehtiyoj
28
.
Korxona o’z imkoniyatlarining barcha vektorlari (rasmdagi yoylar) bo’yicha 
bir maromdagi yuqori ko’rsatkichlarga erishishga harakat qiladi. 
Zamonaviy sayyohlik korxonalarining rivojlanishdagi global darajasiga 
o’tishi sabablari, birinchidan, bitta mamlakat doirasida huquqiy va iqtisodiy 
sharoitlarda bir maromdagi yuqori ko’rsatkichlarga erishishning imkonsizligi, 
ikkinchidan, ajratib olingan oltita bo’shliqning o’zaro to’liq konvertatsiyasi edi. 
Har qanday davlatda (hukumat bozorga nisbatan qanday doktrinaga erkin 
yoki paternalistik amal qilishidan qat’iy nazar) barcha ajratilgan bo’shliq modelida 
maksimal ahamiyat qonunlar yoki boshqa qat’iy sharoitlarga qaratilgan. Ma’lumki, 
bu belgilarning hajmi bir xil emas, ular ko’plab u yoki bu huquqiy, ijtimoiy va 
iqtisodiy tizimga xos omillarga bog’liq. Masalan, samarali ishlab turgan 
korrupsiyaga qarshi qonunlar doimo korxonalarning davlat bilan aloqasini cheklab 
qo’yadi, axborot haqidagi qonunlar bir markazdan chiqayotgan axborot ta’sirining 
maksimal ravishda yo’l qo’yiladigan darajasini ko’rsatib bera olmaydi va hokazo. 
Biror-bir yo’nalishda o’chish istiqbolining yo’qligi qat’iy va o’z ta’siri
bo’yicha yo’l qo’yiladigan maksimal darajaga erishgan korxonani yanada 
yaxshiroq natijalarga erishish uchun imkoniyatlarni taklif etuvchi yangi ishlash 
sharoitlarini izlashga majbur etadi. 
Korxonalar o’z moliyaviy qudratini oshirish hisobiga axborot manbalariga 
yo’l ochish, bozordagi kuchiga suyangan holda sheriklarini ishontirish hisobiga 
davlat bilan aloqa o’rnatish va uni mustahkamlashi mumkin. 
Korrupsiyalashgan davlat apparati sharoitida davlat bilan aloqa o’rnatish 
uchun ochiq va adolatli holda davlat tomonidan tartibga solinishi va nazorat 
qilinishiga nisbatan kamroq moliyaviy qudrat talab etiladi. Yuqori texnologiyalar 
va transport vositalarining rivojlanishi natijasida korxonalarga beriladiyotgan 
imkoniyatlar barcha olti yo’nalishda cheksiz tarzdagi yuqori natijalarga erishish 
imkonini beradi. Masalan, erkin va ochiq iqtisodiyotga ega mamlakatda 
rivojlanayotgan firma moliyaviy qudratda, koalitsion aloqalarda, o’z-o’zidan