O. X. Xamidov

 
6.2. Jahon sayyohlik bozoridagi global yo’nalishlarning
tarixiy shakl va sabablari 
Hozirgi vaqtda xalqaro turizmning globallashuvi uning asosiy tavsiflaridan 
biriga aylandi. Sayyohlik bozori rivojlanishining sifatli yangi bosqichi umuman, 
teskari hissiyot va munosabatni uyg’otsa-da, jahon iqtisodiyoti shartlariga mos 
keladi. 
Texnologiyalarning shiddat bilan rivojlanishi, aviatsiya transportining 
tarqalishi, xalqaro telefon xizmatlarining arzonlashuvi va aloqaning elektron 
vositalari paydo bo’lishi, XX asrning ikkinchi yarmida sodir bo’lgan ijtimoiy-
iqtisodiy o’zgarishlar (moddiy farovonlik darajasi o’sishi, ishchilarning bo’sh 
vaqtidagi davomiylik oshishi, pensiya yoshi qisqarishi, rivojlangan davlatlarning 
ijtimoiy dasturlari, ko’p bolali oilalar soni kamayishi, ishlovchi ayollar ulushini 
oshirishi va hokazo) G’arb davlatlarida xalqaro sayohatlarning ommalashuvi va 
sayyohlar oqimlari ortishiga olib keldi.
Keng ko’lamli va unchalik yuqori bo’lmagan kirish to’siqlarga ega 
sayyohlik 
biznesi 
rentabelligi 
oshishi 
sayyohlik bozorlarida raqobatning 
kuchayishi, qiymat bo’yicha raqobatga o’tishga olib keldi, chunki aksariyat 
hollarda turistik operatorlarning mijozlari o’z mablag’larini chuqur o’ylab 
sarflovchi jamiyatning o’rta sinfi vakillari bo’lmoqda. 
Xorijiy investitsiyalarning o’sishi internatsionallashtirish deb atalmish 
sayyohlik bozori globallashuvidagi rivojlanishning ikkinchi bosqichini boshlab 
berdi. Bu turg’un sayyohlik aloqalarining tarqalishi (aksariyat hollarda bir 
tomonlama “donor mamlakat” “oluvchi mamlakat”), shuningdek, sayyohlik sanoati 
jarayonlarining yaqin aloqasini bildirar edi. Natijada sayyohlik mahsuloti 
tarkibidagi sayyohlik xizmatlarining milliy mansublik darajasi yo yuvilib ketadi 
yoki umuman yo’qoladi. 
Xalqaro iqtisodiy integratsiyaga, milliy iqtisodiyotning yaqinlashuvi va 
o’zaro moslashuvi, ularni xalqaro miqyosda yagona qayta ishlab chiqish jarayoniga 
kirishiga mehnatni xalqaro miqyosda taqsimlash, kapitalning internatsionallashuvi, 

---

63 
global xarakterdagi ITT, ishchi kuchi mobilligining o’sishi, milliy iqtisodiyotning 
ochiqlik darajasini oshirishga olib keldi. 
Integratsiyalashgan 
iqtisodiy 
tizimlar 
doirasidagi 
xalqaro 
turizmni 
hukumatlarning tegishli tashqi siyosiy va tashqi iqtisodiy ustuvor yo’nalishlari 
(to’siqlarni olib tashlash, kapital va ishchi kuchi harakatidagi cheklovlar, “uchinchi 
davlatlar”ga qarshi analogik to’siqlarni yuzaga keltirish) bilan ta’minlanuvchi 
integratsiyalashgan 
davlatlarning 
sayyohlik 
sanoati 
jarayonlarining 
to’liq 
birlashuvi ajratib turadi.
Bunda jahon savdo nazariyasi klassiklarining tasavvurlariga mos keluvchi 
avvalgi sayyohlik xizmatlarini ishlab chiqish, qabul qiluvchi davlatda, hattoki 
tabiiy va egallagan ustuvorliklarini inobatga olganda ham, donor mamlakatning 
kapitallari, 
ishchi 
kuchi, 
texnologiyalari, 
sayyohlar 
iste’mol 
qiluvchi 
mahsulotlarning ishtirok etish imkoni bo’lmay qoladi. 
Donor mamlakat qabul qiluvchi davlatda nafaqat sayyohlik quvvati oshishi, 
balki uning milliy sayyohlik mahsulotining sifati oshishini ta’minlagan holda 
aksariyat 
hollarda sayyohlik sanoatidagi monopolistik yoki oligopolistik 
sharoitlarda erkin ishtirok etadi. O’z bozorida qabul qiluvchi davlat sayyohlik 
mahsulotlarining 
qimmatini 
oshirish 
bo’yicha 
sayyohlikdagi 
donor 
mamlakatlarning 
parallel 
sa’y-harakatlari 
xalqaro 
mehnat 
taqsimotini 
chuqurlashtiradi, bir mamlakatni ish joyi sifatida yanada kuchliroq qo’llab-
quvvatlaydi, boshqasini esa ommabop sayyohlik makoni sifatida ko’taradi, bu 
qabul qiluvchi davlat sayyohlik industriyasining jozibadorligini oshirishga ta’sir 
etadi. 
Globallashtirish bevosita xalqaro sayyohlik bozori evolyutsiyasining 
cho’qqisiga aylandi, uning asosiy sabablari quyidagi xalqaro iqtisodiy integratsiya 
natijalari edi: 
- sayyohlik biznesidagi samara ko’lami kengayishi, ommaviy xarakterdagi 
xalqaro safarlarning yuzaga kelishi; 
- cheksiz miqdordagi foydalanuvchilar uchun axborot texnologiyalari va 
aloqa vositalarining tarqalishi, yagona axborot maydoni shakllanishi; 
- xalqaro sayyohlik almashuvlari rivojlanishidagi tabiiy geografik to’siqlarni 
qisqartirish imkonini beruvchi zamonaviy transport vositalarining paydo bo’lishi 
va tarqalishi; 
- 
ilg’or 
texnologiyalar 
tufayli 
transport 
va 
telekommunikatsiya 
xarajatlarining keskin qisqarishi, axborotlarni qayta ishlash, saqlash va ulardan 
foydalanish xarajatlarining sezilarli darajada kamayishi; 
- turizm va mehmonxona xo’jaligi sohasida ta’limning ommalashuvi sababli 
sayyohlik mahsulotlarini yaratish, ilgari surish va sotish bo’yicha bilimlar va 
texnologiyalarning ochiqligi va keng tarqalganligi; 
- ishlab chiqarish xo’jalik faoliyatini amalga oshirishdagi xalqaro 
shakllarning tarqalishi: tashkiliy shakli, faoliyat doirasi milliylik chegarasidan 
chiqadigan, xalqaro miqyos ega bo’luvchi, yagona bozor bo’shlig’ini 
shakllantirishga ko’maklashuvchi; 
- jahon savdosining umumiy erkinlashuvi; 
- kapitalning uchta jahon markazida to’planishidagi o’sish; 

---

64 
- soliqqa tortish, buxgalteriya hisobi, statistik hisob va hokazolarning talab 
va qoidalarini unifikatsiya qilish; 
- xizmatlarning yagona standartlash tizimini shakllantirishni kuchaytirish; 
- odatlar, an’analar, ijtimoiy aloqalar va urf-odatlar rolining zaiflashuvi 
sababli er yuzi aholisining safarbarligi ortishi, kishilarning milliy cheklovlarni 
engib o’tish; 
- iste’molchilar uchun afzalliklarni unifikatsiya qilish, hamma joyda “to’g’ri 
va zamonaviy” turmush tarzining yagona prinspial asoslarini ommalashtirish; 
- milliy tashkilotlar, shuningdek, jahon turizmi va xalqaro miqyosdagi 
sayyohlar oqimini tartibga soluvchi tashkilotlarning rolini oshirish. 
Mahalliy va xorijiy adabiyotda globallashtirish tushunchasini izohlovchi bir 
nechta nazariyalar ma’lum, ularning aksariyati xorijiy investitsiyalar kiritishning 
asosiy sababi sifatida foydani ko’paytirishdan kelib chiqadi. Ulardan biriga ko’ra, 
kapitalning xalqaro migratsiyasi shartlari foyda me’yorlari va foiz stavkalari 
me’yoridagi farqdir. Agar milliy iqtisodiyot bir xil darajada kapital oqib kelishi 
uchun ochiq bo’lsa, foizlar miqdorining xalqaro balansini belgilashni kutish 
mumkin bo’lardi, kompaniyalarga esa qaerga investitsiya kiritishning farqi 
bo’lmadi, faqat kapitaldan foydalanishning samaradorligi foiz miqdorini oshirsa, 
etarli bo’lardi
26
.
Haqiqatda turli xil cheklovlar, yuqori yoki past darajadagi xatarli holatlar 
mavjud, ular jahonda yagona foiz miqdorlarini belgilashga to’sqinlik qiladi. 
Qaerda kapitalning erkin oqimi uchun sharoit yaratilsa, xorijiy investitsiya xuddi 
ichki asoslardagidek kiritilar edi. Bu kapitallarning xalqaro miqyosdagi harakati 
eng katta miqdorda kapital kirituvchi mamlakatda hamda transmilliy korporatsiya 
joylashgan mamlakatda tenglashmagunga qadar davom etaveradi. Mamlakatga 
ma’lum miqdorda kapital kiritish bir qator omillarga bog’liq: foiz stavkalari 
miqdori, investitsiyalarning foydaliligi, iqtisodiyotning ochiqligi, qarzlarni to’lash 
kafolati va o’z vaqtida to’lash, xatarlar hajmi va ularning taqsimlanishi
27
.
Ingliz iqtisodchisi Dj. Danning xalqaro ishlab chiqarishning eklektik 
nazariyasi globallashtirish tushunchasiga boshqacha izoh beradi. U eklektik deb 
ataladi, chunki uchta elementdan iborat: firmalarning oligopolistik jihatdan 
ustunligi, mahalliylashtirish (mahalliy manba va sharoitlardan foydalanish) va 
internatsionallashtirishning ustunligi. 
Jahon bozoriga yorib kirish va yashab ketish uchun kompaniya muayyan 
oligopolistik ustunlikka ega bo’lishi lozim, bu ustunlik kapitalda, texnologiyada 
yoki boshqaruv mahoratida bo’lishi mumkin. Ushbu ustunliklar tufayli bir 
mamlakatdagi kompaniya ishlab chiqarish sohasida boshqa davlatdagi mahalliy 
firmaga nisbatan ustunlikka ega bo’lishi va ustama foyda olish mumkin. 
Eklektik nazariyaning ikkinchi elementi - mahalliylashtirishdagi ustunlik. 
Foydaning miqdorini oshirish bilan firma o’zi joylashgan mamlakatning resurs 
imkoniyatlariga suyanish yoki kapital kirituvchi mamlakat resurslaridan 
foydalanishni hal etadi.