O. X. Xamidov

Tayanch iboralar 
Kaledoskop tarzida o’zgarish, sug’urta polislari, innovatsiya, innovatsion 
menejment, novator, uzun to’lqinlar, innovatsion siyosat, innovatsion jarayon, 
xarid qobiliyati, tizimli novatorlik, hayot davri. 
Nazorat savollari 
1.
Innovatsiya nima? 
2.
Innovatsiya nazariyasi bo’yicha E. Tofflerning qarashlari qanday bo’lgan? 
3.
Mahsulot yaratishda innovatsiyaning ahamiyati qanday? 
4.
Siyosatchi olimlar tomonidan innovatsiyaga berilgan ta’riflar qanday? 
5.
Innovatsion menejment tushunchasini tushuntirib bering? 
6.
Xalqaro turizmda innovatsiyalarning roli qanday? 
7.
Innovatsiyaning maqsadi nimalardan iborat? 
8.
Innovatsiya nazariyasi bo’yicha amerikalik olim Alois Shumpeterning 
qarashlari qanday?
9.
Sovet tadqiqotchisi N.D. Kondratevning o’ziga innovatsion nazariyasini 
ta’riflab bering. 
10. “Uzun to’lqinlar” innovatsion nazariyasiga o’z hissasini qo’shgan 
olimlar kimlar? 

---

26 
II bob. INNOVATSIYALARNI TATBIQ ETISH VA TARQATISHNING 
O’ZIGA XOS XUSUSIYATLARI 
2.1. Innovatsiyalarni tarqatish mexanizmlari 
Innovatsiya nafaqat yangi ishlanmalarni yaratish, balki ijtimoiy hayot va 
amaliyotda sezilarli o’zgarishlarga olib kelish maqsadida ularni tatbiq etish. Ishlab 
chiqarish hamda jamiyatda innovatsiyalarga munosabat turlicha bo’lishi mumkin, 
lekin asosan u ikki qutblidir. Odatda, innovatsiyani aholining bir qismi qo’llab-
quvvatlaydi va boshqa qismi umuman qarshi bo’ladi. 
Innovatsiyaning asosiy o’ziga xosligi innovatsiyada mavjud an’analar 
o’rtasida uzilishlar mavjudligi bilan bog’liq. Innovatsiyani o’ziga xos madaniy 
chekinish deb hisoblash mumkin, uning ijobiy ahamiyati shundaki, u eskilikni 
siqib chiqarish, zamonaviylikni olg’a surish va yangi ishlanmaning tarqalishini 
rag’batlantiradi. Agar innovatsiyalarning paydo bo’lish va tarqalish jarayonini 
ko’rib chiqadigan bo’lsak, innovatsiya doimo ijodkorlik, o’ziga xoslikning yuzaga 
chiqishi, o’z navbatida, mavjud umumqabul qilingan an’analardan chekinishni 
qo’llab-quvvatlashni sezish mumkin. 
O’z navbatida, jamiyatning barcha a’zolari ham bunday qobiliyatga ega 
emas, ularni «ijodkor kamlik» deb atash mumkin. Jamiyatning katta, konservativ 
(ko’p hollarda agressiv) qismi turli bosim vositalari, qat’iy ijtimoiy nazorat, 
stenzura, har xil ta’qiqi, qonuniy obstruktsiya yordamida keng ijtimoiy 
hamjamiyatga innovatsiyalarni tushunish yoki ilk bor qabul qilishga yo’l 
qo’ymaslikka harakat qiladi. Innovatsiyalarni qabul qilish va tarqatishga to’sqinlik 
qiluvchi yoki, aksincha, buni rag’batlantiruvchi madaniy mexanizmlar, madaniy 
selektorlarga ko’ra, innovatsiya rad etilishi yoki keng omma tomonidan tan olinishi 
mumkin.
Innovatsiya qabul qilingan taqdirda uni tarqatish bosqichi boshlanadi. Bu 
erda innovatsiyaning yanada rivojlanishi yoki, aksincha, rivojlanmasligining bir 
necha variantlarini kuzatish mumkin:
- ilk innovatsion o’zgarishlar boshlanganda innovatsiyaning ahamiyatini 
pasaytirish va hattoki uni kontrislohot vositalari yordamida umuman yo’q qilishga 
harakat qiluvchi “kompensatsiya qilish” deb atalmish salbiy fikrlar yuzaga kelishi 
mumkin; 
- “yuqori darajagi kompensatsiya” ham yuzaga kelishi mumkin, bunda tatbiq 
etilayotgan innovatsiyaga qarshilik shunchalik kuchliki, kompensatsiya qilish 
mexanizmi juda kuchli ta’sir o’tkazadi va deyarli “toshib ketadi”, ya’ni nafaqat 
ishlanmalarning mavjud holati saqlanib qoladi, balki innovatorlar fikriga zid 
yo’nalishda mazkur tuzilmani butunlay o’zgartirib yuboradi. Bu qarshi zarba 
«bumerang samarsi» deb ataladi; 
- innovatsiyani tatbiq etish natijasida yuzaga kelgan o’zgarishlar jamiyat 
hayotining boshqa sohalarida hech qanday oqibatga olib kelmagan holda 
belgilangan mahalliy soha (ishlab chiqarish, fan, texnika va boshqalar) bilan 
cheklanishi mumkin; 
- shunday holatlar uchrab turadiki, bunda ilk innovatsiyalar aralash ijtimoiy 
tizimlardagi cheklangan komponentlar miqdorining tasodifiy o’zgarishiga olib 

---

27 
keladi, bu mavjud ijtimoiy bo’shliqqa xaotik ko’rinish beradi; uning turli 
vaziyatlarida ayrim o’zgarishlar sodir bo’ladi, natijada, u o’z holida saqlanib 
qoladi; 
- nihoyat, innovatsiya rivojlanishining eng muhim varianti ijobiy natijalar 
oqibatida o’zgarishlar tizimli kuchayadi. 
Bu erda ilk innovatsion o’zgarishlar metatizimning boshqa komponentlarida 
ketma-ket siljishlar zanjiriga olib keladi va yangilik tashabbuskorlarining bevosita 
ishtirokisiz uning to’liq o’zgarishiga sabab bo’ladi. Bu ko’p hollarda texnologiya 
sohasida yuz beradi: masalan, avtomobil, aeroplan, konveyerli ishlab chiqarish, 
kompyuter ixtiro etilishi bilan millionlab kishilarning turmush tarzi tubdan 
o’zgaradi. 
Umuman, innovatsiyalarning jamiyat hayotiga kirib borish jarayoni 
diffuziya ko’rinishiga ega innovatsion xususiyatlar va harakat namunalarining 
guruhdan guruhga ham mazkur jamiyatda, ham turli jamiyatlarning aloqasi 
hisobiga ularning tarqalishi yuz beradi. Masalan, evropaliklar uchun nisbatan yangi 
oziq-ovqat mahsulotlarining (kartoshka, kofe va boshqalar) kirib kelish taqdiri 
shular jumlasidandir
11
.
Innovatsiyani nafaqat natija, balki madaniyatlararo jarayon sifatida ko’rib 
chiqish mumkin. Bu tarixiy munosabat bo’lishi mumkin, chunki innovatsiya yangi 
ishlanmaning mavjud madaniyat doirasida tug’ilishi va tatbiq etilishi, lekin u yangi 
darajaga ko’tarishi, mavjud chegaradan chiqarishi, yangi madaniyatga yo’l ochishi 
mumkin. Lekin bu ham bir vaqt oralig’ida turli madaniyatlarning o’zaro ta’siridir. 
Har ikkala holatda bu murakkab, qarama-qarshi jarayon bo’lib qoladi, 
innovatsiyalar qabul qiluvchi madaniyat bilan kelishmasligi, unga mos kelmasligi 
mumkin. 
Agar innovatsiyalar real madaniyatda mavjud bo’lmagan yangi madaniyat 
namunalarini olib kelsa, bu holatda rivojlanishning quyidagi yo’llari ochilishi 
mumkin: 
1) innovatsiyalar madaniyatni boyitib, mavjud madaniy namunalarga 
birikadi. Bu ijtimoiy innovatsiyalarni to’qnashuvsiz qabul qilinishidir. Yangisi 
jamiyatga eski madaniy namunalardan voz kechmagan holda kirib keladi. Jamiyat, 
asta-sekin, evolyutsion tarzda yangi namunalarni eski, odatiy namunalar bilan 
taqqoslagan holda rivojlantiradi. Faqatgina etarlicha uzoq vaqt o’tgandan so’ng 
kishilar eski, umri o’tgan shakllardan voz kechadilar va yangi, odatiy bo’lib 
qolgan namunalarni butunlay qabul qiladilar. Bu – madaniy namunalarning 
ijtimoiy moslashuvdagi evolyutsion turi
12
. Masalan, biz G’arbdan bizga kelgan 
yangi sport turlarini (masalan, deltaplanerizm) yoki musiqa sohasidagi 
innovatsiyalarni (amerika djazi, og’ir rok va boshqalar) yaxshi qabul qilamiz. 
Ayrim innovatsiyalar madaniy namunalarni siqib chiqarish, ularning o’rnini 
egallash qobiliyatiga ega, lekin ularga birika olmaydi. Bu innovatsiyalarni 
moslashtirishning 
kreativ 
turidir. 
Masalan, 
hozirgi 
Rossiyadagi 
bozor 
munosabatlari (ijtimoiy-madaniy fenomen sifatida) mavjud rejalashtiruvchi davlat