O. X. Xamidov

11
Зборовский Г.Б. 
Общая социология. - М.: Гардарики, 2004. - 553 с.
12
Бурдова Н.В., Бурдов В.Т. 
Основы социологии. - Ростов-на-Дону.

---

28 
munosabatlari bilan chiqisha olmaydi, albatta ularni siqib chiqarishi va ularning 
o’rnini egallashi lozim. 
Innovatsiyalar mavjud madaniyat bilan chiqisha olmasligi, mavjud madaniy 
namunalar bilan to’qnashuvga borishi mumkin. Bu holatda innovatsiya jamiyat 
yoki ijtimoiy guruh tomonidan rad etiladi. Masalan, Bug’ turbinasining ishchi 
modelini eramizdan avvalgi 62 yilda Geron Aleksandriyskiy ixtiro qilgan. Lekin 
bu yangilik deyarli cheksiz qullar mehnati resurslariga ega va mexanik quvvatga 
ehtiyoj sezmagan madaniyatda muvaffaqiyatga erishmadi.
Innovatsiya, mavjud madaniyat bilan to’qnashuv bo’lishiga qaramay, qabul 
qilinishi varianti ham bo’lishi mumkin. To’qnashuv noroziliklarni keltirib 
chiqaradi, moslashuv jarayonining barqaror bo’lishiga to’siqlik qiladi. 
Innovatsiya qabul qilinadi va kishilar tomonidan tushunib etilmagan yangi 
namuna yashirincha qabul qilinadi. Hatto uning qabul qilinishi to’qnashuvlar bilan 
birga kelsa va to’qnashuv yangi muammolarni chiqarib, jamiyatda ijtimoiy 
bosimni kuchaytirsa-da, ular bevosita mazkur ijtimoiy innovatsiyaga qarshi 
yo’naltirilgan bo’lmaydi. Bu holatda to’qnashuv ikkilamchi tabiatga ega
sivilizatsiyalashgan va madaniy. Masalan, mamlakatimizda odatiy ijtimoiy 
munosabatlar namunasining o’zgarishi bilan bog’liq xususiy mulk munosabatlariga 
qurilgan klassik liberalizm g’oyasini tatbiq etish moddiy va ma’naviy 
kamchiliklarni keltirib chiqaradi. 
Aytib 
o’tilganlardan innovatsiyalarning ijtimoiy-madaniy muammolari 
yuzaga keladi. Sotsiologiyada innovatsiyalarning ijtimoiy samaralarining uch turi 
ko’rsatiladi (V. Ogber): 
-
ayrim ixtirolar yoki yangi ishlanmalarning ko’plab samarasi (avtomobilni 
tatbiq etish sanoat tarmog’ining paydo bo’lishiga olib keldi, kishilarning 
harakatlanish vaqtini qisqartirdi, u inson qimmati, bozor munosabatlarini tashkil 
qilishga ta’sir ko’rsatdi, yo’llar qurilishini rag’batlantirdi, dam olish tarzini 
o’zgartirdi); 
- 
jamiyatda 
stivilizatsion, 
ijtimoiy, 
madaniy 
o’zgarishlarni yuzaga 
keltiruvchi ayrim ixtiro yoki yangi ishlanmalarning erkin samarasi. Masalan, 
avtomobil ixtiro qilinishi bilan olingan samara ijtimoiy hayotning turli sohalarida 
quyidagi ko’pgina samaralarni beradi: kishilar faoliyatini o’zgartirgan avtomobil 
sanoati paydo bo’ldi, o’z navbatida, bu o’zgarish bandlikdagi muammolar, dam 
olishdagi muammolar va hokazolarni keltirib chiqardi; 
- turg’un ixtirolarning samarasini birlashtirish (atom reaktori, raketa, 
elektron tizimnnig ixtiro etilishi yalpi yo’q qilish qurolining paydo bo’lishiga 
sabab bo’ldi; avtomobil, konveyer, ijtimoiy mehnat taqsimoti kabi ixtirolarning 
ijtimoiy ta’sirini biriktirish zamonaviy ishlab chiqarishni keltirib chiqardi). 
Shunday qilib, innovatsiyalar, ular birdan qabul qilinmasa-da va mavjud madaniy 
namunalar, qimmatliklar va me’yorlar bilan to’qnashuvga borsa-da, tegishli samara 
berishi va madaniyat uchun izsiz o’tib ketishi mumkin emas.
Muhim innovatsiyalar, odatda, kuchli samara beradi, chunki ular nafaqat 
mavjud namunalarni buzadi va yangilarini yaratadi, balki ijtimoiy munosabatlar 
jarayonini o’zgartiradi. Jamiyatga, undagi mavjud ijtimoiy munosabatlar tizimiga 
aynan shunday chuqur ta’sir ko’rsatishi ixtiro kabi innovatsiyani yaratdi va 

---

29 
avtomobil, ommaviy axborot vositalari (matbuot, radio, televidenie) keng 
ko’lamda tatbiq etilishiga sabab bo’ldi.