O. X. Xamidov universitet rektori, rais

―Мевали салат‖ энержайзери 
Бу энержайзерни ўтказиш учун турли мевалар (олма, нок, анор, мандарин)нинг қалин 
қоғозга ишланган шакллари 4-5 тадан (иштирокчилар сонига қараб) кесилиб, сават ѐки бирон 
идишга солинади. Иштирокчилар доира шаклида ўтириб оладилар. Саватдаги ―мева‖лардан 
биттадан танлаб оладилар, лекин бошқа иштирокчиларга кўрсатишлари керак эмас. Тарқатиб 
бўлингач, вазифа тушунтирилади. 
Вазифа: Мен бирон меванинг номини айтаман, қўлингизда шу мева бўлса, бошқа шу меваси 
бор иштирокчи билан ўрин алмашишингиз зарур бўлади. ―Яъни мевали салатимизни 

---

149 
аралаштириш жараѐни‖. Агар ―Салат‖ сўзини айтсам, барчангиз жой алмаштиришингиз керак 
бўлади. Иштирокчилар ўрин алмаштираѐтган пайтларида тренер чаққонлик ва эҳтиѐткорлик билан 
стулларни бирма-бир доира атрофидан четга олиб қўйиши зарур бўлади. Энержайзер сўнггида 5-6 
та иштирокчи қолгач, уларни чаққонликлари учун қарсак чалиб, рағбатлантириш мумкин. Бу 
энержайзердан фойдаланиб, зарурат бўлганида мевалар бўйича гуруҳларга бўлиб олиш ҳам 
мумкин.
Демак, ўқув жараѐнини ташкил этишда замонавий инновацион педагогик технологияларни 
қўллаш, ўқувчилар билимини ҳар томонлама ривожлантиришда ўз самарасини кўрсатади. Бунда 
ўқитувчининг педагогик маҳорати муҳим аҳамият касб этади.
BOSHLANG‘ICH SINF O‘QUVCHILARIDA MENTAL ARIFMETIKANI O‘RGATISH 
METODIKASINI TAKOMILLASHTIRISH 
Durdona Toshpulatova, 
Nizomiy nomidagi TDPU o‟qituvchisi. 
Saida Nurbaeva Abdurazzoqovna, 
Mirobod tuman 218-maktab o‟qituvchisi 
 
Boshlang'ich matematik bilimlar kundalik muammolarni hal qilishda yordam beradi. 
O'quvchilarning matematik savodxonligi holati bir guruh ko'rsatkichlar bo'yicha baholanadi. Ushbu 
ko'rsatkichlardan biri ―matematik kompetentsiya‖ ning rivojlanish darajasi. Dunyoda akademik yutuqlarni 
baholash uchun eng katta xalqaro dastur - PISA yaratildi. Maktab o'quvchilarining matematik bilimlarini 
rivojlantirish ko'rsatkichlari yaxshilanganiga qaramay, ushbu muammo hozirgi kunda ham dolzarb bo'lib 
qolmoqda. 
Mental arifmetika nima?. Uning bola rivojlanishiga ta'siri?. Ushbu savollar psixologik va 
pedagogik adabiyotlarda allaqachon ochib berilgan, ammo shunga qaramay, tanlangan mavzu bugungi 
kunda dolzarb va ahamiyatlidir, chunki maktabda mental arifmetikadan o'quvchilarning matematik 
qobiliyatini rivojlantirish uchun foydalanish etarli darajada o'rganilmagan. 
Mental arifmetika qanday foydali? Tasavvur va mantiqni rivojlantiradi. Bolalar ta'limni maxsus 
hisoblardan boshlaydilar (Xitoyda ular "abakus", Yaponiyada - "soroban"). Asta-sekin, ular ushbu 
vositaning tasvirini ongda o'rnatadilar va tasavvurni bog'lab, ishlaydi. O'quv jarayonining ko'plab 
videolarida siz bolaning barmoqlari bilan, xayoliy suyaklarini qimirlatib harakatlarini ko'rishingiz 
mumkin. Miyaning ikkala yarim sharini rivojlantiradi. Hisob-kitoblar mantiqiy, oqilona harakatlar, ya'ni 
miyaning chap yarim sharining vazifasi. Va tasavvur va ijodiy fikrlash allaqachon yarim shardir. Aqlli va 
ijodiy, aqliy arifmetikani birlashtirish ikkala yarim sharni rivojlantirishga yordam beradi va shu tufayli 
matematik muammolarni hal qilishda katta muvaffaqiyatlarga erishadi.
Mental arifmetika xotirani yaxshilaydi bola yangi texnikani, hisoblar rasmini, ko'plab 
manipulyatsiyalarni eslaydi. Bularning barchasi xotirani faol ravishda mashq qiladi. Agar siz 
bolaligingizdan boshlab ushbu yo'nalishda jadal ishlasangiz, kelajakda unga katta hajmdagi ma'lumotlarni 
eslab qolish qiyin bo'lmaydi. Bunday g'ayrioddiy va murakkab hisoblash usuli to'liq kontsentratsiyani 
talab qiladi, shuning uchun bola birinchi darsdan boshlab natijaga erishish uchun chidamlilik va iroda 
kuchini o'rgatadi. U sabr-toqat va qat'iyatni o'rganadi, matematik qobiliyatlarni rivojlantiradi. Mental 
arifmetikani o'rgangan bolaga barcha fanlar bo'yicha katta hajmdagi ma'lumotlarni eslab qolish osonroq 
bo'ladi hamda o'rganishga qiziqishni oshirishiradi Hisoblashning g'ayrioddiy usuli va ko'plab qiziqarli 
ma'lumotlar bolaga maktabdagi darslarda qanchalik foydali va qiziqarli narsalarni topish mumkinligini 
tushunishga yordam beradi. 
Mental arifmetikada darslar alohida kontsentratsiyani talab qiladi va bu ko'nikma bolada ham 
maktabda, ham uy vazifasini tugatishda qoladi. Mental arifmetikani o‘rganishning salbiy tomonlari ham 
mavjud: Bola shoshilib, qarorda xato qiladi 
Trening davomida, hayajonli bola raqamlarga "sakrab chiqadi" va hamma narsani imkon qadar tez 
bajarishga intiladi. Ba'zan u bu haqda o'ylashni unutadi va shuning uchun xato qiladi.
Mental arifmetikani o'zlashtirish - bu intellektual ish. To'g'ri tartibni kuzatish va bolani haddan 
tashqari ko'p narsalarga majburlamaslik juda muhim, chunki u jismoniy va aqliy jihatdan charchashi 
mumkin, demak u qiziqishni yo'qotishi mumkin. 
Aqliy arifmetikani o'rganish qanday? 
Qoida tariqasida, aqliy arifmetikani o'rganishning birinchi natijalari haftalik mashg'ulotlar 
boshlanganidan va kunlik qisqa uy vazifalarini bajarishdan 2-3 oy o'tgach sezilarli bo'ladi. Texnikani 
to'liq o'zlashtirish uchun bolaga taxminan 2 yil doimiy mashg'ulotlar kerak bo'ladi. Birinchi yilda bola 

---

150 
raqamlarni qo'shish va ayirish harakatlarini o'zlashtiradi, ikkinchi katta bosqich esa ko'paytirish va bo'lish 
qobiliyatidir. Odatda bolalar erta yoshdanoq o'rganishni boshlaydilar, shuning uchun mashg'ulotlar 
o'ynoqli tarzda tashkil etiladi. O'qituvchilar bolani o'ziga jalb qilishga harakat qilishadi va unga 
mashg'ulot uchun motivatsiya berishadi. Mental arifmetika bo'yicha mashg'ulotlarni boshlashdan oldin, 
o'qituvchi bilan maslahatlashing va bolani uning imkoniyatlarini ko'rish va ushbu texnikani 
o'zlashtirishga tayyorligini tushunish uchun sinovdan o'tkazing. Bolaning tafakkurini rivojlantirishning 
yangi, progressiv usullarini sinab ko'rishdan qo'rqmang, shunda u qanday balandlikka erishishi 
mumkinligini ko'rasiz. 
Darhol ko'payish: Keling, og'zaki matematikaning eng yaxshi ko'rganlaridan biri bilan boshlaylik: 
har qanday ikki xonali sonni ongingizda 11 ga qanday ko'paytirish kerak, agar sirini bilsangiz, bu juda 
oson. 
Quyidagi vazifani tasavvur qiling: 
32 x 11 
Ushbu muammoni hal qilish uchun siz 3, 2 = 5 raqamlarini qo'shishingiz kerak va keyin 2 va 3 
o'rtasida 5 ni qo'yishingiz kerak. Mana sizning yechimingiz: 
352 
Yana bir misol. Hech narsani yozmasdan va diqqat qilmasdan nima teng bo'ladi:
81 x 11? 
891 ni oldingizmi? Tabriklaymiz! 
Siz hali ham haddan tashqari ilhomlanmagan bo'lsangiz: men sizga bilishingiz kerak bo'lgan 
narsalarning faqat yarmini ko'rsatdim. Quyidagi vazifani qabul qiling: 
85 x 11 
8 + 5 = 13 bo'lishiga qaramay, javob 8135 YO'Q! Avvalgi kabi, 3 raqami o'rtaga qo'yiladi, ammo 
to'g'ri javobni olish uchun 8 raqamiga 1 qo'shiladi: 935 
Shunday qilib, mental arifmetika - bu maxsus hisoblarda ishlash orqali odamning uyg'un 
rivojlanishi uchun vosita - abakus. 
Mental arifmetika darslarida ikkita miya yarim sharlari qatnashadi, bu nafaqat og'izni hisoblashda, 
balki boshqa fanlarda ham ish faoliyatini yaxshilashga yordam beradi. 
TEXNOLOGIYA DARSLARIDA QOG`OZDAN TO‗QISH USULLARIDAN FOYDALANIB 
TURLI BUYUMLAR TAYYORLASH 
D.P.Xodiyeva Nizomiy nomidagi TDPU 
Boshlang‗ich ta‗lim pedagogikasi
kafedrasi dotsenti
To‗qish — bu yer kurrasining barcha xalqlarida qo‗l hunarining eng ko‗p tarqalgan qadimiy 
turidir. To‗qishni ibtidoiy odam o‗tlar va daraxt po‗stlaridan turmush predmetlarinn to‗qib san‘atga 
aylantirdi. Ming yillar davomida to‗qish vositasida naqshlar yaratildi va ular murakkablashib bordi va 
unint asosida, nihoyat oqibatda, to`qimachilik dunyoga keldi. Har qanday gazlama ham o`zaro to‗qilgan 
iplardan tarkib topadi.