O. T. Alyaviya, s h. Q. Q o d ir o V, A. N. Q o d ir o V, s h. H. H a m r o q u L o V, E. H. H a u L o V

Qo'shimcha  motor.
  Q o ‘shim cha  m o to r  soha  k atta  yarim   sharlam ing  m edial 
sohasida  boMib,  diam etri  1-2  sm  dan  oshm aydi.  G avdaning  ham m a  qism idagi 
m uskullar  vakilligi  shu  sohada  ekanligi  uning  turli  qism lariga  ta ’sir  etib   k o ‘rib 
aniqlanadi.
Q o ‘shim cha  m o to r sohaga ta ’sir  etilganda ta n a holati o ‘zgaradi,  ayni  vaqtda 
oyoq  va tan an in g  ikki tom onlam a harakatlari  ro ‘y beradi.  K o‘pincha shu sohaga 
stim ul berilg an d a h a r xil vegetativ reaksiyalar kelib chiqadi -  qorachiqlar kengligi 
o ‘zgaradi, y u rak  urish tezlashadi va hokazo. Q o‘shim cha m otor soha odam  holatini 
b o shqarishda y o rd am ch i  aham iyat  kasb  etadi, deb  faraz qilishadi (odam   holatini 
m otor v a p rem o to r so h a lar boshqaradi).
Miya po'stlog'in'm g  ko'z  harakatlarini  boshqaradigan  qismlari.
  19-va  8- 
m aydonlam ing turli nuqtalariga ta ’sir etilganda ikkala k o ‘zning koordinatsiyalangan 
harakatlari ro ‘y  beradi. Y arim  sharlar p o ‘stlog‘ining ensa b o ‘lagidagi 19-maydondan 
boshlanuvchi  yoM lar  m iy a o ‘zaniga  to ‘p pa-to‘g ‘ri  borib,  ko ‘zning qaralayotgan 
narsaga  tikilishini  ta ’m inlashi  k o ‘rsatib  berildi.  E nsa  boMagidagi  19-m aydonga 
q a ra m a -q a rs h i  o ‘ la ro q ,  p e s h a n a   boM agidagi  8 -m ay d o n   k o ‘zn in g   Ix tiy o riy  
harakatlariga aloqador.
Lim bik sistema funksiyalari
  B elbog1 pushta (gippokam p p ushtasiga o ‘tadi), 
asli  gippokam p,  tish li  fassiya,  gum baz  v a   bodom sim on  yadro  lim bik  sistem aga 
kiradi. Bu tuzilm alam ing hammasi yarim  sharlar p o ‘stlogMning tepa, k o ‘ruv, chakka, 
eshituv  v a   b o s h q a   so h a lari  bilan  k o ‘p   to m o n lam a  bogM anganligidan  afferent 
ta ’sirlam i sintez qilish jarayonlarida lim bik sistem a muhim ahamiyat kasb etadi. Bir 
qancha eksperim ental m a ’lum otlar (ta’sir etib, potensiallam i ajratib olish tajribalari) 
va  klinik  k u za tish lar  shundan  guvohlik  beradiki,  hayvon  yoki  odam ning  biror 
ta ’sirga ijobiy y o k i salbiy m unosabatini  iz h o rq ilad ig a n  em otsional reaksiyalarida 
lim bik  sistem a  v a   ayniqsa,  gippokam p  b ev o sita  qatnashadi.  Bu  reaksiyalarda 
retikulyar fo rm a tsiy a va bodom sim on y ad ro la r ju d a  m uhim   aham iyat  kasb etadi, 
ular bilan gippokam p o ‘rtasida ikki tom onlam a nerv aloqalari ko‘p. Y uqorida aytilgan 
tuzilm alam ing ham m asi birgalashib ishlab, qidirish, jin siy  himoyalanish va boshqa 
m urakkab b io lo g ik  reaksiyalam ing boshqarilishini ta ’minlaydi.
P o ‘stlo q d a g i v a  p o ‘stloq ostidagi s tr u k tu r a la r n in g  halqasim on o ‘z a ro  t a ’siri. 
Katta yarim  sharlar po ‘stlog 'ining sensor
  soha
lari  bilan  talamusning spetsifik 
yadrolari o'rtasidagi ikki tomonlama bog'lanishlar.
  Y arim  sharlar p o ‘stlogMning 
aksari sohalari ta lam u sn in g  spetsifik yadrolariga ikki tom onlam a -  afferent v a ef­
ferent  yoMlar  o rq ali  bogMangan.  A fferent  im pulslar  ko ‘tariluvchi  yoMlar  orqali 
p eriferiry ad an   k a tta   yarim   sharlar  p o ‘stlogMning  sensor  sohalariga  kiradi.  Bu
126
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

sohalam ing h ujayralari e s a o ‘z n avbatida talam u sn in g  o ‘sha spetsifik y ad ro la rig a  
tushuvchi  to la la r  yuboradi.  T alam us  y ad ro la ri  o rq ali  yarim   sharlar  p o ‘s tlo g ‘ iga 
afferent signallar o ‘tishini o ‘zgartira oladigan  ¡m pulslar shu tushuvchi to la la r o rq ali 
keladi.  R e tse p to rlam in g   ta ’sirlanishiga  ja v o b a n   talam usda  yuzaga  c h iq a rilg a n  
p o ten siallar  m ah alliy   sovitishda  to rm o z la n a d i,  b unday  sovitish  yarim   s h a rla r  
p o ‘stlo g ‘ in in g   s e n s o r   so h a sid ag i  te g is h li  q is m la m in g   fu n k sio n al  fa o llig in i 
y o ‘q o ta d i.  M u a y y a n   a f f e r e n t  s is t e m a n i n g   p o ‘ s tI o q d a g i  p r o y e k s i y a s i n i  
ishlamaydigan q ilib q o ‘yish natijasida, o ‘sha proyeksiyaga talam us yadrolari o rq ali 
kiruvchi  afferent  signallar  o‘tm ay qolishi  sh u n d a n   guvohlik  beradi.  K atta  y arim  
sharlar p o ‘stlo g ‘ining chekli b ir qism i so v itilg a n d a, b osh q a afferent sistem alard an  
talam us y ad ro lari  orqali  signallar kelishi  buzilm ay d i.  Shunday qilib,  katta y a rim  
sharlar p o ‘stlog‘i o ‘ziga keluvchi afferent im pulslam i g o ‘yo filtrtab, ulam ing o qim iga 
ta ’sir etadi. T ushuvchi kortiko-fugal im pulslar talam usning nospetsifik y ad ro la rig a 
ham ,  spetsifik  y ad ro larig a  ham,  shuningdek,  tizzasim on  tanalarga  va  u zu n c h o q  
miyadagi  G oll  h am d a  Burdax  y adrolariga  h am   t a ’sir  eta  olishini  k o ‘rsatu v c h i 
m a’ lum otlar  y a q in d a  olindi.  K atta  yarim   sh a rla r  p o ‘stlo g ‘i  shu  tufayli  s e n s o r 
traktlardan afferent signal la ro ‘tishini boshqara oladi: shu paytdam uhim roq boMgan 
axborotni 
0
‘tkazadi, ikkinchi darajali axborotni o 'tk az m ay  turadi. «D iqqat e ’tib o m i 
tashkil etish», y a ’ni m uayyan tasirotlam i  idrok q ilish g a ja lb  etish m exanizm laridan 
biri  shundan  iborat b o ‘lsa kerak.
Yarim sharlar p o ‘stlo g ‘ining hujayralari bilan talam us hujayralari o ‘rtasida ikki 
tom onlam a  b o g ‘ la n ish la r  b o rlig id a n   h a lq a s im o n   o ‘z a ro   ta ’s ir  q a ro r  to p a d i. 
Talamokortikal halqa orqali im pulsningaylanibyurishi (sirk u ly atsiy a)-ta’sir izlarini
To's
3 9 -ra s m .  L im b ik  tizim .
127
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

k a tta  y arim  sharlar p o ‘s tlo g ‘id a  u sh la b  turuvchi m uhim  m exanizm lardan biri  deb 
f a ra z  q ilishadi. M asalan, k a tta  y arim  sharlar p o 'stlo g 'in in g  y u zasig a qisqa, am m o 
y e ta rlic h a  kuchli ta ’sir b erilg an d a, yarim  sharlar po ‘stlog‘i bilan talam us o ‘rtasida 
p o te n sia lla m in g  past  ch a sto tali  teb ran ish lari  uzoq  vaqt aylanib yurishi  k o 'rsa tib  
berildi.
K a t t a   y a r im   s h a r l a r   p o ‘s tlo g ‘i  b ila n   r e tik u ly a r   fo rm a ts iy a   o ‘r ta s id a g i 
ik k i  to m o n la m a   b o g M a n ish la r.  Y arim   sharlar p o ‘stlo g ‘i  bilan  m iya  o‘zanining 
retikulyar formatsiyasi o ‘rtasida m urakkab o 'za ro  ta’sir m avjud: retikulyar formatsiya 
k a tta  y arim  sh arlar p o ‘stlo g ‘in in g  tonusini oshiradi, katta yarim  sh arlar p o   stlog  i 
e s a  retik u ly ar fo rm atsiyaga tu sh u v c h i -  q o ‘zg‘atuvchi  va to rm ozlovchi  im pulslar 
y u b o rib  retikulyar form atsiyaning q o ‘z g ‘aluvchanligini oshira yoki kam aytira oladi. 
K atta yarim  sharlar p o ‘stlog‘i retikulyar strukturalarga ko ‘pincha torm ozlovchi ta ’sir 
k o ‘rsatadi. R etikulyar form atsiya yarim  sharlar po‘stlog4iga faollashtiruvchi ta ’sirini 
k u c h a y tirib ,  yarim   sh a rla r  p o ‘s tlo g ‘ining  q aram a-qarishi  to rm o z lo v c h i  ta   sir 
etad ig an   m exanizm ini  ish g a so la d i, b u  m exanizm  k o rtiko-retikulyar qaytar aloqa 
v ositasida retikulyar form atsiyani torm ozlab turadi. M iya m exanizm larining faolligi 
shunday o ‘z -o ‘zidan b o sh q a rilish  tufayli, doim o b ir d arajad a turadi.
Y arim   sharlar  p o ‘stlo g ‘i  b ila n   retikulyar  form atsiya  o 'rta sid a   im pulslam ing 
a y lan ib  yurish tufayli, m iy a n in g  te tik  holati muttasil b ir xilda turadi. Farm akologik 
p r e p a ra tla r   y u b o rish   y o 'l i   b ila n   o ‘sha  halq asim o n   o 'z a r o   ta   s ir   b u z ilg a n d a  
k o 'tarilu v c h i -  faollashtiruvchi ta ’sirlar to ‘xtab, m iya narkotik uyqu holatiga kiradi.
H a r a k a t   r e a k s iy a la r in in g   k a t ta   y arim   s h a r l a r   p o ‘s tlo g ‘ ida  n a z o r a t 
q ili n is h i  ( k o r t i k a l   n a z o r a t ) .   O d a m   v a   yuksak  d a ra ja d a g i  h a y v o n la r  b o sh  
m iyasining katta yarim  sh a rla r p o ‘stlo g ‘i butun organizdagi barcha harakat aktlarim  
b o s h q a rib   tu ra d i.  V o y a g a   y e tg a n   su te m iz u v ch i  h a y v o n la m in g   a k s a riy a tid a  
h ara k a tla r  (m asalan,  yu rish ,  y u g u rish )  yarim   sharlar  p o ‘stlo g 1 ining  ishtirokidan 
ta sh q ari  yuzaga ch iq a o la d i  v a  yarim   sharlar po‘stlog‘i  o lib  tashlangandan keyin 
saqlanib  qolad i, m ay m u n la rd a v a  ayniqsa, odam da h arakatlar k atta yarim   sharlar 
p o ‘ stlog* in ing m uqarrar ishtirokida yuzaga chiqadi. Funksiyalam ing kortikal izatsiya 
fenom eni s h u n d a n a m o y o n b o ‘ladi. O dam  katta yarim sharlar po  stlog  ining m otor 
sohasi hatto  o zgina z a rarlan g a n d a (m asalan, trom bozda yoki qon quyilganda) ham  
g av d a n in g  q aram a-qarshi to m o n id a  to ‘la harakat falaji kelib chiqadi.
4 0 - r a s m .  K o rtik o -re tik u ly a r  b o g 'la n ish la r  (G .  M egundan).