O. T. Alyaviya, s h. Q. Q o d ir o V, A. N. Q o d ir o V, s h. H. H a m r o q u L o V, E. H. H a u L o V

Ovqat yutish
 m u ra k k a b  koordinatsiyalangan reflektor ak t b o ‘hb, uning yuzaga 
ch iq ish id a  o g ‘ iz  b o ‘s h lig ‘i,  halqum   va  q iz ¡lo ‘n gach  b o sh   qism ining  k o   pg m a 
m uskullari  q atn ash ad i.  O v q a t  yutish  akti  ikki  fazadan  iborat:  1)  ovqat  luqmas! 
shakllanib, halqum  b o ‘sh lig ‘iga yaqinlashtiriladi; 2) ovqat yutilib, halqum muskullari 
qisqaradi, ayni v aq td a  ta n g la y  pardasi k o ‘tariladi, h iq ild o q  usti to g   ayi (epiglottis) 
esa pastga tushadi.  B u   m exanizm ning birinchi  qism i  ixtiyoriy  ravishda,  ikkinchi 
qism i ixtiyorsiz sh a rtsiz re fle k s y o ‘l¡ bilan boshqariladi.
O vqat yutish  a k tid a   u ch lik   nerv, til-halqum  n ervi  va adashgan  nervnm g affe- 
re n t  sistem alari  q a tn a s h a d i.  O v q at  yutish  m ark azi  shu  reflek to r  aktm   yuzag a
chiqaruvchi k o ‘p g in a y a d ro la m in g  funksional birlashm asidan  iborat.
Ousish
  h a lk u m   v a   m e ’ d a   r e t s e p t o r l a r i   t a ’ s i r l a n g a n d a ,  s h u n in g d e k , 
v estibuloretseptorlar v a   b o sh q a  b a ’zi  retseptorlar ta ’sirlanganda  kelib  chiquvchi 
reflektor aktdir. Shu retseptorlardan afferent tolalar orqah uzunchoq miyaga keluvchi 
im p u lslar  u zu n ch o q   m iy a d a g i,  shuningdek,  o rq a   m iy a d ag .  k o ‘pgm a  effek to r 
neyronlarga b oradi. 
_ 
.
Refleks yo* li b ila n g in a em as, uzunchoq m iyaning q ism langa o  sma, yallig  lanish 
iarayonining ta ’sir etish i y oki k alla ichidagi bosim ning oshishi natijasida ham kishi 
qusishi m um kin. Q o n d a  erig an  m oddalar, m asalan, m ik ro b  to kstnlan va te n  ostiga 
kiritilganda q u stiru v c h i  b a ’zi  dorilar (apom orfin)  qusish m arkaziga gum oral yo   1
bilan ta’sir etishi ham  m um kin.
Ousish vaqtida m e ’d a g a  kirish yo ‘li ochiladi, ¡chak m uskullan va me  da devorlan
qisqaradi,  qorin  p re ssi  v a   diafragm a  m uskullari,  halq u m ,  hiqildoq,  til  va  o g   iz 
m uskullari q isq arad i, s o ‘lak v a  k o ‘z yoshi chiqadi.
O usish  vaqtida  m a rk a z iy   nerv  sistem asidagi  k o ‘p g in a  m arkazlam m g  holán 
o ‘zgaradi  chunki  u n d a  m iy a  o 'za n in in g   retikulyar  form atsiyasi  ham  qatnashadi. 
Retikulyar form atsiya k o ‘p  m arkazlar bilan b og'langani uchun uzunchoq m .ya bilan 
orqa miyaning turli qism laridagi neyronlar faoliyatim funksional jihatdan birlashtiradi 
va kelishtiradi, y u q o riro q d a g i m arkazlam ing holatini o ‘zgartiradi.
Aksa urish
  re flek s y o ‘ li  bilan  nafas chiqarishdan  iborat  m urakkab  akt b o   lib, 
uchlik  nervning  b u ru n d a g i  retseptorlari  ta ’sirlanganda k elib  chiqadi.  A ksa  urish 
boshlanganda  y u m sh o q   tanglay  k o 'tarilib ,  burunnm g  ichki  tesh.gin.  berk.tadi, 
so ‘ngra nafas chiqarish m uskullari qisqarib, k o ‘k ra k b o ‘shhgMdag l bos.mni oshiradi,
shundan  s o ‘ng,  b u ru n   te sh ig i  to ‘satdan  ochiladi  va butun  havo burun  orqaU  zo  r 
berib  chiqib,  b urun  s h illiq   pardasiga  ta’sir  etayotgan  m oddam   ohb  ketadi  A ksa 
urish aktida til-halqum  nervi, adashgan nerv, til osti nervi va b a ’zi spinal nervlam ing
afferent tolalari q a tn a sh a d i. 
............
A ksa urish k ab i 
yo ‘tal
 ham  him oyaviy nafas refleksi boMib, hiqildoq, kekirdak
(traxeya) va b ro n x la m in g  shilliq pardasi ta ’sirlanganda kelib chiqadi. Aksa unshga 
q aram a-qarshi  oM aroq,  y o ^ a ld a   burun  teshigi  b erk ilm ay d i,  balk!  o voz  y o n g   .
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

yum iladi. 0 ‘pkada zaru rb o sim  v ujudga kelgach, o v o z y o r ig ‘i to ‘satdan ochiladi va 
ta ’sir  etayotgan  m oddani  kuchli  h avo  oqim i  o lib   ch iq ad i.  Y o ‘talish  aktida,  aksa 
urish  aktidagi  kabi,  efferent  to la la r  qatnashadi,  a ffe re n t  sig n a lla r  esa  adashgan 
nerv tolalari orqali o ‘tadi.