O. T. Alyaviya, s h. Q. Q o d ir o V, A. N. Q o d ir o V, s h. H. H a m r o q u L o V, E. H. H a u L o V

qaytar 
sezuvchanlik
 d eg a n  o g ‘riq sezgilari kuzatilm aydi.
O ld in g i  ild i z la r   ta rk ib ig a   k ira d ig a n   to la la r   o ld in g i  s h o x la rd a g i  m o to r 
hujayralam ing, shuningdek, orqa m iyaning k o 'k ra k  segm enti bilan bei sigmentidagi 
yon sh o x lard a jo y la s h g a n   va vegetativ  nerv sistem asiga kiradigan hujayralam ing 
aksonlaridan  iborat. O rq ad ag i ildizlam i h osil qiluvchi tolalar um urtqalararo spinal 
gangliylardagi b ip o ly a r hujayralam ing o ‘siqlaridir.
O rq a m iy a  ild iz la rid a n  o 'tu v ch i  to la la r o ‘zidan  boshlanadigan  neyronlam ing 
tanalari q ay e rd a y o tg a n lig i quyidagi tajribalar bilan aniqlanadi: orqa m iya ildizlari 
qirqib q o ‘y ila d iy o k i k u lran g m o d d asin in g  m a’lu m b irq ism ig a  shikast yetkaziladi, 
bir  necha  k u n d a n   k ey in   esa  gistologik  prep aratlar  tayyorlab,  nerv  tolalarining 
ayniganligi  (d e g e n eratsiy asi) qayd qilinadi.
O rq a  m iy a n in g  o rq a   ildizi orqa m iya tugunining p astro g ‘idan qirqib q o ‘yilsa, 
periferiyaga b o ru v c h i to la la r ayniydi, o ‘sha tugunning y u q orirog1 idan qirqilganda 
esa o rq a m iyaga k iru v ch i tolalar ayniydi. O rqa m iya tuguni sohasidagi nerv tolalari 
aynim aydi, bu o rq a  ildizlam ing tolalari o ‘zidan boshlanadigan nerv hujayralarining 
tanalari shu y e rd a  ek an lig id an  guvohlik beradi. O ldingi  ildizlam ing tolalari qaysi 
bosqichda q irq ib  q o 'y ilish id an  qat’i nazar, shu qirqilgan jo y d a n  periferiyaga tom on 
ayniydi, oldin g i y o k i yo n   shoxlarga shikast y etkazilganda ham  bu tolalar ayniydi. 
Bu oldingi ild izlard an  o ‘tuvchi tolalar o ‘zidan boshlanadigan neyronlam ing tanalari 
oldingi yoki y o n  sh o x la rd a  joylash g an lig in i ko‘rsatadi.
O rqa m iya ildizlarida impulslami turlicha tezlik bilan o ‘tkazuvchi har xil (yo g  on, 
ingichka) nerv to la la ri bor.
O rq a ild izla rd a g i y o ‘g ‘on (1 2 -2 2  
mkm)
 tolalar A ä tipga m ansub b o lib , muskut 
dug larin in g  y a d ro  x altasid an  va paylardagi G oldji  tanachalaridan keladigan  affe­
rent im pulslarni o 'tk a z u v c h i y o ‘llar hisoblanadi. Shu tolalardan o  tuvchi im pulslar 
m u sk u ln in g   c h o ‘z ilish ig a   ja v o b a n   r o ‘y   beruvchi  m iotatik  reflekslarni  yuzaga 
chiqaradi.  0 ‘rta c h a   y o ‘g ‘on!ikdagi  ( 5 -1 2  
mkm)
  to la la r  A ä  va  A ä  tipga  m ansub 
b o ‘lib,  o rq ad a g i  ild izlard an  o ‘tadi,  ular tagti!  retseptorlardan  va yadro xaltasidan 
chetdagi (p erife riy a d a g i) muskul d uglarining retseptorlaridan boshlanadi.  Bundav 
tolalar kavak ichki azolari (qovuq, m eda, ingichka va yo ‘g ‘on ichak, to ‘g ‘ri  ichak va 
h.  k .)n in g   re tse p to rla rid a n   ham   boshlanadi.  A ä  va  A ä  tipdagi  afferen t  tolalar 
m e x a n o retsep to rla rd a n   im puls  o ü b   keladi.  Bu  to la la r o rq a m iyaga kirgach,  orqa 
ustunlarga  o ‘tib   o rq a   m iyaning  y u q o riro q   va  p astroq  segm entlaridagi  kulrang
76
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

m o d d ad a  jo y la sh g a n   kiritma  (k o m issu ra l)  neyronlarga  k o lla te ra lla r  b era d i.  Bu 
guru h n in g  o zg in a afferent tolalaridan  o ‘tu v ch i  im pulslar o rq a m iy a n in g  b ir talay 
n eyronlarini q o ‘z g ‘atao la d i. R e tse p to rlard an  m a ’lum b irm iq d o ri  t a ’sirlanganda, 
m asalan,  b arm oqqa  igna sanchilganda  m usk u llam in g  katta  b ir g u ru h i  shu  tariqa 
qisq arib , q o ‘l yoki oyoqning bukulishiga sa b a b  b o'lad i. O rqadagi  ild iz la m in g  eng 
ingichka (diam etri 2 -5  
mkm)
 tolalari A » tip g a  m ansub bo ‘lib, term o retsep to rlard an  
v a   o g  riq   retseptorlardan  im pulslar  o lib   k eladi.  O g ‘riq  retse p to rlard a n   keluvchi 
im pulslar S tipga mansub tolaiar (m ielin siz ingichka tolalar) orqali ham  o rq a  m iyaga 
kiradi.
O ldingi ildizlardan ham turli tipdagi efferen t nerv tolalari o 'tad i. U lard a shunday 
to la la r bor:  I ) y o ‘g ‘on tolalar (d iam etri o ‘rta hisobda  16  
mkm
) A£  m a n su b  b o ‘ lib, 
skelet m uskullarga impulslar olib keladi; 2 ) ingichka tolalar (diam etri o ‘rta  hisobda 
8 
mkm)
  A 3  tip g a   m ansub  bo‘lib,  m u sk u l  d u g in in g   q isqaruvchi  e le m e n tla rin i 
innevatsiyalaydi va 3) preganglionar sim p a tik  tolalar, V tipga m a n su b d ir.
O rqa ildizlar qirqibqo‘yilgach, sezuvchanlikyo'qolishi bilan b irq a to rd a , harakat 
funksiyasi  ham   buziladi. Orqa m iy an in g  b arc h a  orqa  ildizlarini  ikkala tom ondan 
qirq ib   q o ‘y ib   (u lar  itning  keyingi  o y o q la rin i  innervatsiyalaydi),  o ld in g i  ildizlari 
beshikast qoldirilsa,  hayvon  operatsiyadan  keyingi  dastlabki  v aq td a  sh u   oyoqlari 
bilan  y u ra  olm aydigan  bo'lib,  qo lad i.  B ir  necha  vaqt  o ‘tgach  sezu v ch an lik d an  
m ahrum   boMgan  keyingi  oyoqlar y a n a   h a ra k a tg a   keladi-yu,  bu  h a ra k a t  anorm al: 
shart-shurt, keskin b o ‘ladi; keyingi o y o q la r haddan tashqari qattiq b u k ilib ,y o z ila d i. 
B unday  h arakatlar