O. T. Alyaviya, s h. Q. Q o d ir o V, A. N. Q o d ir o V, s h. H. H a m r o q u L o V, E. H. H a u L o V

ikkiiamchijavoblar
 deb 
ataladigan kechroq ro‘y  beruvchi b ir qanchajavoblarkuzatiladi. Ikkiiamchijavoblar, 
qoid a o ‘laroq, m urakkabroq konfiguratsiyasi va uzunroq latent davri bilan birlamchi 
javoblardan farq qiladi. U la r n ark o z berilmagan h ayvonlarda ayniqsa ravshan qayd
qilinadi. 
.
A yrim  neyronlar fao llig in i  v a  sinapsdan impuls o ‘tish  m exanizm im   o ‘rgam sn 
uchun hujayra ichidagi p o ten siallam i mikroelektrodlar yordam ida ajratib olish usuli 
q o ‘llaniladi.
O r q a   m iya.  O rq a  m iy a ik k ita asosiy 
vazifan'r. reßektor vazifa
 va 
o'tkazuvchi 
yo
 7 
vazifasini
 bajaradi.  O rq a  m iyaga teri yuzasidagi eksteroretseptorlardan, tana 
bilan  q o ‘l-oyoqning p ro p rio retsep to rlarid an  va visseroretseptorlaridan  im pulslar 
k e lib   tu ra d i  (a d a s h g a n   n e r v la r   o rq a li  m ark aziy   n e rv   sis te m a sig a   keluvchi
74
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

visseroretseptiv im pulslar bundan m ustasno). O rqa m iya b arc h a skelet muskullarini 
in n e r v a ts iy a la y d i,  b o s h   m iy a   n e r v l a r i d a n   in n e r v a t s i y a l a n a d i g a n   b o s h  
m uskullarigina bundan m ustasno. O rq a  m iya g avdadagi b a rc h a  m urakkab harakat 
reaksiyalarini  yuzaga  ch iq arish d a  qatnashadi.  U lardan  k o ‘p lari  o rq a  m iyaning 
reflektor vazifani bajarish natijasi boMishi m um kin, b oshqa reaksiyalar esa markaziy 
n erv   sistem asin in g   y u q o riro q d a g i  b o ‘lim lari  y u z a g a   c h iq a ra d ig a n   re flek slar 
natijasida  kelib  chiqadi.  Bu  hold a  o rq a  m iya faqat  im p u lslam i  o ‘tkazuvchi  y o ‘l 
hisoblanadi.
R etseptorlardan  orqa  m iyaga  keiuvchi  ax borot  o rq a   m iyaning  o rq a  va  yon 
qism laridagi ko ‘p g in a o ‘tkazuvchi y o ‘llar orqali m iy a o ‘zanining m arkazlariga o ‘(adi 
va  m iyacha ham da k atta yarim   sh a rla r p o ‘stlog‘iga  yetib   boradi.  M arkaziy  nerv 
sistem asining yuqoriroqdagi b o ‘lim !aridan  orqa m iyaga esa  im pulslar oldingi  va 
yon  u stu n la m in g o ‘tk a z u v c h iy o ‘llari orqali keladi: b u  im p u lslar orqa m iya oraliq 
va m otor neyronlarini q o ‘z g ‘atadi y oki torm ozlaydi, n atija d a skelet m uskullari va 
ichki  a ’zolam ing faoliyati  o ‘zgaradi. 
Orqa miyaning o'tkazuvchiyo'lfunksiyasi 
m uhim   funksiya b o ‘lib,  periferik  retseptorlardan  bosh  m iyaga va  undan  efTektor 
apparatlarga im puls o ‘tkazishda k atta aham iyat k asb etadi.
Orqa  miya  ildizlarining funksiyalari.
  O rqa  m iya  ildizlaridan  o ‘tuvchi  nerv 
tolalari orqa  miyani  periferiya bilan   b o g ‘laydi.  A fferent  im pulslari  o ‘sha  ildizlar 
orqali  orqa  m iyaga  kiradi  va undan  periferiyaga  efferent  im pulslar  ketadi.  O rqa 
m iyaning ikkala tom onidan 31 ju ftd a n  oldingi va orqa ildizlar bor.
O rqa m iya ildizlarining vazifalari qirqib q o ‘yish ham da ta ’sir etish usullari bilan 
aniqlangan  va bioelektr p otensiallarini  qayd qilish y o ‘li bilan  tasdiqlangan.  O rqa 
m iyaning oldingi ildizlarida m arkazdan qochuvchi, efferent tolalar, o rq a ildizlarida 
esa  m arkazga  intiluvchi  afferent  to la la r  bor.  Bu  o rq a  m iya  ildizlarida  efferent 
to la la rin in g   ta q sim lan ish   q o n u n i  y o k i  M ajan d i  q o n u n i  d e b   a talg a n   (teg ish li 
m ushohadani fiziolog M ajandi birin ch i m arta ta sv iretg a n ).
B aqa yoki boshqa har qanday hayvonning barcha oldingi ildizlari bir tom onlam a 
q irqib  q o'yilgach,  gavdaning te gishli  tom onidagi  reflek to r  h ara k atla r y o ‘qoladi- 
yu,  am m o  sezuvchanligi  saqlanadi.  O rqadagi  ildizlam i  q irq ib   q o ‘yishdan  keyin 
harakat qobiliyati  y o ‘qolm aydi,  am m o   tegishli  ildizlardan  innervatsiyalanadigan 
gavda qism larida sezuvchanlik y o 'q o la d i.
O ldingi va orqadagi  ild izla m in g fu n k sio n a lah a m iy a tin i  I.  M y u lery aq q o l isbot 
etgan.  U baqa orqa miyasining bir tom ondagi oldingi ildizlarini, ikkinchi tom ondagi 
o rq a ildizlarini (keyingi o yoqlar shu  ildizlardan in n ervatsiyalanadi) q irqib q o ‘ydi. 
G avdaning oldingi ildizlari q irq ib  q o ‘yilgan tom onidagi o y o q  shalvirab qoldi, shu 
o yoqqa  ta ’sir etilganda esa  g avdaning  bosh q a qism lari, ju m la d a n   qaram a-qarshi 
oyoq harakatlanaveradi. O rqadagi ildizlar qirqib q o ‘yilgan ikkinchi tom ondagi oyoq 
esa gavdaning boshqa qism lariga t a ’sir etilganda h arakatga k eladi-yu, o ‘ziga ta ’sir 
etilganda qim irlam ay turaveradi, chu n k i undagi sezu v ch an lik  b atam om  y o ‘qolgan 
edi.
S kelet  m uskullarining  m o to r  n erv la rid an   tashqari,  b o sh q a   va  efferent  nerv 
to la la ri:  to m irlam i  h ara k atla n tiru v ch i  v a   se k re to r  to la la ri,  sh u n in g d e k ,  silliq
75
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

m uskullarga b o ru v ch i to la la r oldingi ildizlardan o ‘tishi keyinchalik ko ‘rsatib berildi. 
U la m in g   h a m m a s i  e ffe re n t  to la la r  b o ‘lg an i  u ch u n   bu  to la la m in g   m avjudligi 
M ajandiy q o n u n ig a  z id  kelm aydi.
O ldingi  ild iz la rg a   ta ’sir etilganda  k o ‘p incha  o g ‘riq  sezilishi  yuzaki  qarashda 
paradoksal o m ilga o ‘xshaydi. Ammo bu omil M ajandi qonuniga zid kelmaydi, chunki 
orqadagi  ild iz la rd a n  o ‘tuvchi to lalardan b ir qism i  oldingi  ildizlarga burilib,  orqa 
m iya p ard a larig a b o ra d i va ulam i sezuvchi nerv oxirlari bilan ta ’m inlaydi. Boshqa 
ham m a afferen t n e rv la r kabi, ular harn o rq a  m iyaga uning orqadagi ildizlari orqali 
kiradi. O rq a d a g i  ild izla rd a n  b ir nechtasini qirqib q o ‘yib va shundan keyin tegishli 
o ld in g i  ild iz la r g a   t a ’s ir   e tib ,  b u n g a   ish o n ish   m u m k in :  ay n i  v a q td a