O. T. Alyaviya, s h. Q. Q o d ir o V, A. N. Q o d ir o V, s h. H. H a m r o q u L o V, E. H. H a u L o V

Atmosfera  havosi
Alveotyar
havo
J
Tashqi 
’ nafas
To'qima
nafasi
Gazlam)
qonda
tashifishi
66-rasm. Tashqi muhit va organízm orasida gazlar almashintivi 
(nafas bosqichlari).
246
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Nafas muskullariga asosan ko‘ndalang targ ‘il skelet muskullari va diafragma 
kiradi. U lar boshqa skelet muskullaridan o ‘z!arining nihoyatda ahamiyatli ekaniigi 
bilan  farq  qiladi,  chunki  nafas  m uskullari  butun hayot davomida ritm ik  qisqarib 
turishi kerak.
Ikki turdagi  asosiy va qo‘shim cha (yoki yordamchi) nafas muskullari  tafovut 
qilinadi.  Tinch holatda boMganda so g ‘lom odamning nafas olishini diafragm a va 
tashqi qovurg‘alararo vatog‘aylararo m u sk u llarta’minlaydi.
Diafragma ham ko‘nda!ang targ‘il muskuldan tashkil topgan b o ‘ lib, muskullari 
qisqarishi hisobiga u gumbaz holatidan yassi holatga o‘tadi (1 ,5  
sm
 gacha pastga 
tushadi)  va  qorin bo‘shlig‘i a ’zolarini  pastga va yon taraflarga siljitadi,  natijada 
ko‘krak b o ‘shlig‘i vertikal yo‘nalishda kattalashadi.
Chuqur nafas olganda yoki tez-tez nafas olganda qo‘shimcha nafas muskullari 
ham ishtirok etadi. Bularga qovurg‘alam i k o ‘taruvchi: narvonsimon, katta va kichik 
ko'krak, oldingi tishsimonmuskullar,yelka kamarini vayelkani qimirlatmay turuvchi 
muskuilar-trapesiyasimon, rombsimon, k o ‘rakni ko‘taruvchi muskullar kiradi.
N afas ch iq arish  mexanizmi. N afas chiqarish passivjarayon b o ‘lib, nafas olish 
muskullari  b o ‘shasha boshlagach,  yuqorida  sanab o ‘tilgan qarshiliklar ta ’sirida, 
diafragma gumbazi ko‘tari!ib k o ‘krak qafasi dastlabki holiga qaytadi.
Tez-tez va chuqur nafas chiqarilganda esa nafas chiqarish muskullari  ishtirok 
etadi. Bularga: ichki qovurg'alararo muskullar, qorin muskullari (qiyshiq, ko‘ndalang 
va  to‘g ‘ri)  q o ‘shimcha  nafas  chiqarish  muskullariga  yana  umurtqani  bukuvchi 
muskullar ham kiradi.
P levra v a alveola bo‘shliqlaridag» bosim . Ko‘krak qafesida joylashgan o‘pka 
va ko‘krak qafasi seroz parda-plevra bilan o ‘ra!gan. Plevrani pariyetal va visseral 
varaqlari bo‘lib, ulaming oralig‘ida seroz suyuqlik mavjud. Suyuqlik tarkibi bo‘yicha 
limfa suyuqligiga o ‘xshash.
Plevra  b o ‘shlig‘ida bosim  atm osfera  bosimidan  past  bo‘ladi.  Buni  quyidagi 
tajribada kuzatish mumkin. Buning uchun rezina naychalar orqali «U» simón shisha 
nayga simob toMdirilib, rezina naycha orqali ignaga ulab plevra bo‘shlig‘iga kiritiladi. 
M onom etm ing  k o ‘rsatkichi,  bosim lar  farqi  hisobiga,  plevra  b o ‘sh lig ‘i  tom on 
ulangan  qismi  ko‘tariladi.  Bu  esa b o ‘shliqdagi  bosim atmosfera bosim idan  past 
ekanligini  k o ‘rsatadi.  Tinch nafas  oigan  paytda  u yerdagi  bosim  -  6 
mm  simob 
ustunigacha
 pasayadi. Oddiy nafas chiqarganda esa plevra bo‘shlig‘idagi bosim 
atmosfera bosimidan - 3 
mm sim. usluniga
 kam. Chuqur nafas olganda bu yerdagi 
bosimlar farqi 20 
mm sim usi.
 ga teng.
Oddiy holatlarda plevra bo‘shlig‘ ida havo bo‘ Imaydi. Agar plevra varaqlarining 
birbutunligi buzilib, u yerga havo kirib qolsa, plevra bo‘shlig‘idagi bosim atmosfera 
bosimi  bilan tenglashib qoladi, bu holatni 
plevmotoraks
 deyiladi. N atijada o ‘pka 
bujmayib  qoladi,  uning  nafas  olish  vaqtida  kengayishi  chegaralanadi,  bu  holat 
og‘ir asoratlarga olib keladi va hatto oM imgaolib kelishi mumkin.
K o‘k ra k   q a fa si  ochilganda,  ja ro h a tla n g a n d a   o ‘pka  b u jm a y a d i 
ochiq 
pnevmotoraks
 vujudga keladi. Agar igna orqali plevra bo‘shlig‘iga m a’lum miqdorda 
havo  yuborilsa,