O. T. Alyaviya, s h. Q. Q o d ir o V, A. N. Q o d ir o V, s h. H. H a m r o q u L o V, E. H. H a u L o V

nafas olish hajm i
 deyiladi. Odam 
500 
ml
 nafas havosi ustiga yana q o ‘shimcha 3000 
ml
 gacha havo olishi mumkin. 
Ushbu  hajm 
nafas  olishning  qo'shim cha hajmi
  deb  ataladi.  T inch  nafas  olib 
chiqargandan  so‘ng,  chuqur nafas  chiqarish  orqali,  yana qariyb  1500 
ml
 havoni 
chiqarish mumkin. Bu hajm 
nafas chiqarishning qo 'shimcha hajm i
 deyiladi.
C h u q u r 
maksimal nafas chiqargandan so‘ng ham o'pkada yana  1000-1500/n/
miqdorda havo qoladi, bu 
qoldiq hajmi
 deyiladi.
Ikki tomonlamaochiq pnevm otoral^dan keyin ham o'pkada minimal miqdorda 
havo  qoladi.  Bu  havo  o kpka  alveolalarida  qolib  ketadi.  Inson  o ‘lgandan  so‘ng 
alveolalardan avvalroq bronxiolalar yopishib qo 
41
 Shuning uchun kfitta odamlar 
va tug‘:lgandan  so‘ng nafas oigan  g o ‘dakr.ing  o'pkasi  suvda  ch o ‘kmaydi.  0 ‘lik 
tug  ilgan bolaning o ‘pkasi yozilmagan va ichida havo bo‘lmagan!igi uchun suvda 
cho‘kib ketadi.  Bu esa sud tibbiyoti amaliyotida katta aham iyatga ega.
N afas  havosi,  nafas  olish  v a  nafas  chiqarishlam ing  q o ‘shim cha  havolari 
yig‘indilari (500+3000+1500=5000m/) 
o ‘pkaningtirikiiksig'imim
 (O lT S) tashkil 
qiladi. 0 ‘TS insonlam ingyoshigajinsiga, sog‘lig‘iga, tananing katta kichikligiga, 
jismonan  chiniqqanligiga  bog‘hq  b o ‘ladi.  Uning ko‘rsatkichi  erkaklarda (4000- 
5000
ml)
 ayollarga nisbatan (3000-4500/?»/) birniuncha ko‘proq (25% ) bo‘ ladi. Odam 
tik turganda 0 ‘TS ko‘rsatkichi yotganga yoki o ‘tirganga nisbatan k o ‘proq bo‘ ladi.
0 ‘pkaga sig‘a olishi mumkin bo‘lgan maksimal havo 
o 'pkaning umumiysig'imi 
deyiladi.  Bu  ko‘rsatkich  6500 
m l
  (1 5 0 0 + 5 0 0 0 -6 0 0 0 ^ /)  qoldiq  hajm   va  0 ‘TS 
yig‘indisidan iborat.
249
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

O ddiy  nafas  olib  chiqargandan  so‘ng  o ‘pkada  bo‘1ib,  qolgan  havo  miqdon 
funksiona!  qoldiq  sig'imi
  deb  ataladi  va  3000 
mi
  ga  teng  nafas  ch.qanshn.ng
qo‘shim cha hajmi, hamda qoldiq hajm lardan tashkil topgan. 
.............
N afas olishning qo‘shimcha hajini va nafas havosi birgalikda 
nafas sig m m i
tashkil qiladi (500+3000=3500m/)- 
. . . .  
, 
<•
Zararlibo'shliq.
  H avoalveolalardantashqari nafas yo‘llari-b u ru n  bo  shlig  i, 
hiqildoq, traxeya, bronx va bronxiolalarxla ham bo* ladi. Bu havo gazlar almashinuvida 
ishtirok etmaydi. Shuninguchun nafas yoMlari 
anatomikzararli bo 'shliq
 deyiladi. 
Nafas olib chiqarilganda bu yerdagi havo miqdori o ‘zgarmaydi, u taxmiimn  140- 
150 
mi
 ga teng. Nafas havosining ‘/^qismini tashkil qiladi. Shunday qilib, 500 
mi 
nafas  havosidan  350 
mi
 gina  o ‘pka  alveolalarigacha yetib  boradi.  Alveolalarda 
oddiy nafas chiqargandan so‘ng o 'rtacha 2500 
mi
 havo boMadi ( ^ o n a l ¡ q o l d i q
sig‘im). 
Shunday qilib, 
oddiy nafas 
o lin g andaalveolyarhavonm g 
(2500.350  7)  /,
qismi yangilanarekan.
6 8 - r a s m .O ‘p k a h a jm  v a sig ‘im iarijad v ali.
Havo yo'llarining  ahamiyati.
  H avo  yoMIarida  gazlar  alm ashinuvi  sodir 
boMmaydi, lekin ular nafasda muhim vazifelami bajaradi. Havo yo‘llandan o'tayotgan
250
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

atmosfera  havosi  namlanadi,  isiydi,  chang  va  mikroorganizmlardan  tozalanadi. 
Burun  b o ‘sh lig ‘i  shilliq  pardasi  ishlab  chiqargan  shilimshiq  suyuqlik  k ich ik  
zarTalami, mikroorganizmlami o ‘zigayopishtirib - tutib oladi va u yerdan hilpillovchi 
epiteliy hujayralar tashqariga qarab harakat qilib (7 -1 9mm /min), yopishib qolgan 
tuzilmalami siljitadi.  Shilimshiq suyuqlik tarkibida bakteriotsid xususiyatiga ega 
bo'lgan lízotsim moddasí mavjud.
Chang-g‘ubor va yig‘ilib qolgan shilim shiq hiqildoq, kekirdak, traxeyalardagi 
retseptorlami  ta ’sirlab yo‘tal,  burun  bo‘shlig‘i  retseptorlarini  ta’sirlab  esa  aksa 
urish reflekslarini chiqaradi (himoya nafas reflekslari).
Bronxlaming silliq muskullari simpatik va parasimpatik nervlardan innervatsiya 
oladi. Parasimpatik ta’sir kuchayganda bronxlam ing muskullari qisqaradi va teshigi 
torayadi. Simpatik nervlar ta’siri kuchayganda esa bronxial muskullar b o ‘shashadi 
va uning teshigi  torayadi.
0 ‘pka v en tily a tsiy a sl Vaqt birligi ichida o ‘pkadan o ‘tgan havoning m iqdori 
o ‘pka ventilyatsiyasi deb ataladi. Nafas harakatlari hisobiga alveolyar havoda gazlar 
tarkibi o ‘zgaradi. Kislorodning u yerga kirishi va karbonat angidridning chiqarib 
yuborilishí ta ’minlanadi.
0 ‘pka  ventilyatsiyasining  samaradorligi  nafasning  chuqurligi  va  m iqdoriga 
bog‘liq.  Katta yoshdagi odam tinch turganida minutiga  16-20 marta nafas oladi. 
Insonda  nafas olish  nafas chiqarishga qaraganda  qisqaroq  bo‘Iib:  1:1,3  nisbatni 
tashkil qiladi.
0 ‘pka  ventilyatsiyasini  keng  tarqalgan  va  k o ‘proq  m a’lumot  b era d ig a n  
ko‘rsatkichi -