O. T. Alyaviya, s h. Q. Q o d ir o V, A. N. Q o d ir o V, s h. H. H a m r o q u L o V, E. H. H a u L o V

Nafas muskuilari innervatsiyasi.
  Barcha skelet muskullari kabi nafas muskullan 
ham  som atik nerv sistemasidan tarm oq oladi.  Diafragmani  innervatsiya qiluvchi 
neyronning  tanasi  orqa  miya  III  -   IV  bo'yin  segmentining oldingi  shoxlaridan 
innervatsiya  oladi.  Qovurg‘a!ar  va  qorin  muskullari  esa  orqa  miyaning  ko‘krak 
segm entlaridan innervatsiya oladi. A gar orqa miya ko‘krak va b o ‘ym segmentlari 
o ralig 'id an   kesib  qo‘yilsa,  diafragm a  yordamida  nafas  olish  saqlanib  qoladi, 
q o v u rg ‘a la r  y ordam ida  nafas  olish  t o ‘xtaydi,  chunki  diafragm a  nervining 
m otoneyroni kesilgan joydan yuqorida qoladi. Orqa miya uzunchoq miya ostidan 
kesib qo'yilsa, nafas taqqa to ‘xtaydi. Biroq, burun va hiqildoqni bevosita uzunchoq 
miyadan chiqaradigan nervlar bilan innervatsiyalovchi yordamchi nafas muskullari 
qisqarishi b ir necha vaqt davom etib turadi.
H ayvonlarda  uzunchoq  m iyaning  quyi  qismiga  shikast  yetkazilganda  nafas 
to 'x tash i mumkinligi XVIII asrda m a’lum bolgan.  1842 yilda Flurans uzunchoq 
m iyaning ayrim  qismlarini shikastlab va ta ’sirlab, nafas markazi uzunchoq miyada 
joylashganligini  tajriba  yo‘li  bilan  isbotlab  berdi.  1885  yilda N.  A.  Mislavskiy 
uzunchoq miyaning ayrim qismlarini shikastlab, nafas markazi uzunchoq miyaning 
IV qorincha tubi kaudal qismida joylashgan tuzilmalaryigMndisi ekanligini aniqladi. 
Bundan  tashqari  olim  nafas markazini  ikki  qismdan  - nafas olish (inspirator) va 
nafas chiqarish (ekspirator) m arkazlardan iborat ekanligini ham isbotlab berdi.
Keyingi  olib borilgan  tadqiqotlar shuni ko'rsatdiki,  nafas markazi  uzunchoq 
miya to ‘rsimon formatsiyasini medial qismida ovex sohasida, stria acústica qismida 
joylashgan  b o ‘lib  ikki:  inspirator  va  ekspirator  qismlardan  iborat.  Uzunchoq 
miyaning to'rsim on formatsiyasida yana nafas neyronlari deb ataladigan tuzilmalar
258
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ham  anlqlangan,  ulam ing  ayrimlari  nafas  olganda,  ayrimlari  nafas  chiqarganda 
faollashadi.
Uzunchoq  m iyaning  dorsomedial  va  v entrolateral  sohalarida jo y lash g an  
quyidagi  nafas  neyronlari  tiplari  aniqlangan:  1)  erta  inspirator neyronlari,  nafas 
olishning boshlanishida maksimal qo‘zg‘aIadi; 2 ) kechikuvchi inspirator neyronlar, 
nafas  olish  o x irid a   m aksim al  q o ‘z g ‘a la d i;  3 )  to 'I iq   inspirator  n e y ro n la r, 
inspiratsiyaning  barcha  vaqtida  qo‘zg‘aladi.  U zunchoq  miyaning  katta  qism ini 
egallab turgan neyronlar ekspirator va inspirator neyronlardan iboratdir. Bu guruh 
neyronlar  qovurg‘alararo  va  qorin  m uskullariga  pastga  tushuvchi  tarm oqlarni 
beradi.  Orqa  miyaning  insprator  neyronlari  asosan  II  -   VI  ko‘krak,  ekspirator 
neyronlari esa VIII - X  ko‘kraksegm entlaridayig‘i!gan.
Ventral guruh neyronlarining kaudal qismi faqat ekspirator neyronlardan iborat. 
Barcha ekspirator neyronlardan orqa miyaga aksonlar boradi. Bulardan 40 %  ichki 
qovurg‘alararo muskullami, 60% esa qorin muskullarini innervatsiya qiladi.
Nafas  markazi  neyronlari  uch  guruhga  b o ‘linadi:  I.  Yuqori  nafas  yoMlarint 
innervatsiya qiluvchi, nafas yollaridahavo harakatini boshqaruvchi neyronlar. 2. Orqa 
miya motoneyronlari bilan sinaptik bog‘lar hosil qilib, nafas olish vachiqarish muskullari 
ishlarini boshqaruvchi neyronlar. 3. Nafas markazini boshqa markaz neyronlari bilan 
boglovchi propriobulbar neyronlar. Nafas ritmini boshqarishda ishtrrok etadi.
Varoliyev ko‘prigi sohasida nafas neyronlarining ikki yadrosi joylashgan: m e­
dial parabraxial va Shatr(Kelliker) yadrosi. Agarhayvonlarda miyao'zagi Varoliyev 
ko‘prigi ostidan  kesib qo'yilsa,  nafas harakatlari  saqlanib qoladi.  Faqat  ajralgan 
holda yuqoridan keluvchi impulslardan mahrum boMgan markaz, primitiv (oddiy) 
nafas olishni ta ’minlaydi  xolos. Uzoq nafas chiqarish, qisqa uzilib turuvchi nafas 
olish bilan almashinib turadi. Uzluksiz ketma-ket nafas olish va chiqarishni bir-biri 
bilan almashinib ritmik ishlashi uchun Varoliyev ko ‘prigi neyronlari ishtirok etishi 
shart.  V aroliyev  ko'prigining  oldingi  qism ida