O. T. Alyaviya, s h. Q. Q o d ir o V, A. N. Q o d ir o V, s h. H. H a m r o q u L o V, E. H. H a u L o V

C 02+ H p =  H fO = H + H C O ;
Bu  qaytar  reaksiya  muhitdagi  C O z  ning  tarangligiga  bogMiq.  Bu  reaksiya 
eritrotsitlar ichida boMadigan  karboangidraza fermenti ta ’sirida (20000 baravar) 
tezlashadi.
Karbonat angidrid birikmalari, bikarbonat tuzlarining tashilishida eritrotsitlaming 
ahamiyati katta  To‘qima!arda hosil boMganC02 kapillarlarga o ‘ tadi va plazmada eriydi.
Plazmadan  C 0 2 eritrotsitga  o ‘tadi  va  karboangidraza  ferm enti  ishtirokida 
karbonat  kislotaga  aylanadi.  N atijad a  H CO }  m olekuialari  m iqdori  ortadi  va 
konsentratsiya gradiyenti bo'yicha plazmaga chiqadi. Plazmada K*vaNa*kationlari 
bilan birikib, bikarbonat tuzlarini hosil qiladi. K ationlaro‘rnigaxloranioni eritrotsit 
ichiga  o ‘tadi  va  osmotik  bosim ning  sal  ko‘tarilishiga  sabab  boMadi.  Natijada 
eritrotsitlarga  suv  o ‘tib,  hajmi  sal  kattalashadi.  Shuning  uchun  ham  katta  qon 
aylanish doirasi kapillarlari eritrotsitlarining hajmi sal kattaroq.
Ayni  vaqtda  oksigem oglobindan  kislorod  ajraladi  va  to ‘qim alarga  o'tadi. 
Gemoglobin bilan bogMangan kaliy karbonat kislota ta ’sirida ajrab chiqadi va kaliy 
bikarbonat hosil qiladi. Kislotadan ajralgan H* ionlari gemoglobin bilan birikib, kam 
dissotsiatsiyalanadigan qaytalangan gemoglobin (HHB) hosil qiladi. Qaytalangan 
gemoglobin C 0 2ning bir qismini o ‘ziga biriktirib, karbogem oglobinga (H H BCO J 
aylanadi.  Eritrotsit to'qim a kapillarlaridan o'tayotganda karbonat kislotasi  kaliy 
ionlarini chiqarib yuboradi:
255
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

KHB02+ H f0 = H H B  +0J+KHC0}
O 'pka
To'qima
7 1 - r a s m . 
Gazlami 
q o n d a 
tashilishi, o'pka 
v a to 'q im a la rd a g a z a lm a s h im iv i.
HCO j- ionlarining birqismi p lazm agao'tib natriy ionlari bilan birikadi, eritrotsit 
ichiga esa xlor ionlari ion muvozanatini saqlash uchun o ‘tadi.
0 ‘pka  kapiliarlarida  venoz  qondan  C 0 2 ning  bir  qismi  alveolaiarga  o ‘tadi. 
Alveoiyar xavoda C 0 2ning parsial bosim i venoz qondagi C 0 2 ning tarar.gligidan 
pastrok bulgani uchun, C 0 2 kapilyarlardan alveoiyar havoga diffuziya yo'li bilan 
o ‘tadi. B u quyidagi reaksiya bilan tushuntiriiadi:
H H B + O + K H C O ^K H B O + H fO ;
Hosil bo‘lgan karbonatkislotasi parchalanishini karboangidraza fermenti keskin 
tezlashtii adi, natijada C 0 2 alveoiyar havoga o ‘tadi.
K arbonat angidridning qonga birikishi va uiidan ajralib ketishi uning qondagi 
parsial tarangligiga bog‘liq. Karbonat angdridi dlssotsiatsiya egri ch izig ln i hosil 
qilish  uchun  ordinata o ‘qiga qonga birikkan  karbonat  angidridining hajmi 
%
 va 
abbssissa o ‘qiga C 0 2 ning parsial tarangligi qo‘yi!adi.
Pastki  egri  chiziqdagi  A  nuqta  C 0 2 ning 40 
mm  sim  ust
  ga  teng  bo‘lgan 
tarangligiga,  y a ’ni  arterial  qonda  m avjud  b o ‘lgan  taranglikka  to ‘g ‘ri  keladi.  Bu
256
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

qonda uning miqdori  52 hajm %  bikarbonatlar holatida bo‘ladi.  Yuqoridagi  egri 
chiziqning  nuqtasi  C 0 2ning 46 
mm  sim  ust
  ga  teng bo‘lgan  tarangligiga  to ‘g‘ri 
keladi. Venozqonda esa 58 hajm 
% C 0 2
 birikkan holda, yuqoridagi va pastdagi egri 
chiziqning  AV  chizig‘i  arterial  qon  venoz  qonga  aylanayotganda  va  aksincha, 
venoz  qon  arterial  qonga  aylanayotganda  uning  C 0 2  biriktirish  xossasining 
o'zgarishiga mos keladi.
T o ‘q im a la rd a   g azlar  alm ash in u v i.  Katta  qon  aylanishi  doirasi  kapillarlari 
va to ‘qimalar orasida kislorod va karbonat angidridi gaziarining almashinuvi oddiy 
diffuziya yo‘li bilan sodir boMadi. G azlam ing o‘tishi kapillar, to‘qim a va interstitsial 
suyuqliklar orasidagi ulaming tarangligi farqi bo‘yicha amalga oshadi.
Kislorodning tarangligi uning iste’mol qilinadigan joylarida eng past b oladi. 
Biologik oksidlanishjarayoni kechadiganjoy mitoxondriyalarda 0,5