O. T. Alyaviya, s h. Q. Q o d ir o V, A. N. Q o d ir o V, s h. H. H a m r o q u L o V, E. H. H a u L o V

Yuqori atmosfera bosimida nafas olish,
 »awoslar, akvalanglar ish vaqtida yuqori 
bosim ga  ega  boMgan  havodan  yoki  gazlar  aralashmasidan  sun’iy  ravishda  nafas 
oladilar. Suv ostida har 10 m etrtushgan sari bosim  1  atmosferaga ortadi. Agar odam 
oddiy  havodan  nafas  olsa,  u  holda  azot  gazi  yog‘  to‘qimasida  eriydi.  Azotning 
to ‘qimalardan  diffliziyasi  asta-sekin  bo'ladi.  Shuning  uchun  ham  g ‘aw oslar suv 
yuzasiga asta-sekin  ko‘tari!ishlari kerak.  Ayrim sabablarga ko‘ra suv yuzasiga tez 
ko'tarilsa, gazlam ing qonda eruvchanligi kamayib ketadi va yuqori bosimda erigan 
gazlar ajralib, pufakchalar hosil qiladi (qon «qaynaydi»).  Erigan gazlar ichída eng 
havotirlisi  azot  gazi  boMib, u  asosan  erkin  erigan  shaklda bo‘ladi.  T e z k o ‘tanlish 
oqibatida o ‘pkadan chiqib ulgurmaydi va qonda gaz pufaklari paydo bo‘ladi, ya’ni 
gaz emboliyasi hosil qiluvchi kesson kasalligi kelib chiqadi. Muskul va bo‘g‘imlarda 
kuchli og‘riq!ar paydo bo‘ladi, bosh aylanadi, qusadi, xalloslaydi, (bemor) hushidan 
ketadi.  Bunday hollarda birinchi yordam  k o ‘rsatish  uchun qondan ajralib chiqqan 
gaz  pufakchalarini  yana  eritib  yuborish  uchun qaytadan  yuqori  bosim  sharoitiga 
tush Irish  kerak.  Bu  holat  -  em boliya  miyaning  muhim  markazlarini  qon  bilan 
ta'm inlaydigan  tomirlarda rivojlansa  hayotga  xavf tug‘iladi.  Shuning  uchun  ham 
g ‘avvos!ar nafas oiadigan  gazlar aralashmasini azot o‘miga geliy gazi  qo‘shiladi. 
Natijada nafas olish yengillashadi, chunki geliyning zichligi azot zichligidan 7 marta 
kam,  shu  tufayli,  nafas  yo‘llarining  qarshiligi  kamayadi.  Geliy  gazining  qonda 
eruvchanligi o ‘ta kam boMganligi uchun emboliya kasalligi kelib chiqmaydi.
Toza kisloroddan nafas olish.
  Klinik amaiiyotda ayrim hollarda yuqori atmosfera 
bosim ga  ega b o ‘lgan  kislorod bilan  nafas  oldirib  davolaydilar.  Nafas  olayotgan 
havoda yuqori parsial bosimga ega b o ‘!gan kislorod davolovchi ta  sir ko  rsatadi. 
Ammo uzoq vaqt toza kislorod bilan davolangach, aksincha ta  sir ko  rsatishi ham 
m um kin.  S og‘lom  odamlar  shu  sharoitda  nafas  oldirilsa,  ularda  to ‘sh  suyagi 
sohasida  o g ‘riq  seziladi,  ayniqsa  chuqur  nafas  olganda  kuchayadi.  O  pkaning 
tiriklík  sig ‘imi  ozayadi.  M arkaziy  nerv  tizimida  o‘zgarishlar  boMadi.  Bunday 
o ‘zgarishlar  kelib  chiqishiga  sabab,  qondagi  ayrim  fermentlar  faolligi  pasayib 
(inaktivatsiya) ketadi (ayniqsa degidrogenazalar).
C hala  tu g ‘ilgan  chaqaloq  uzoq  vaqt  kisloroddan  ortiqcha  k o ‘p  nafas  olsa, 
gavham i fib ro z to ‘qimasi qoplab, ko‘zi k o ‘rmay qoladi (ko*r boMib qoladi).
Past  atmosfera  bosimida  nafas  olish.
  Dengiz  sathidan  ko‘tarilgan  sayin  0 2 
ning  parsial  bosimi  ham  pasayadi,  am m o  alveoiyar havoning  suv  bug  lari  büan 
to‘yinishi  o ‘zgarmaydi.  Insonlam ing m a’lum qisroi  - alpinistlar,  parashyutchilar 
20000 m  balandlikda nafas oiadigan havoda 0 2 miqdori nolgateng b o ia d i. Odam 
m axsus  ballonga  ulangan  niqobni  yuziga  tutib,  kislorodga  boy  havodan  nafas 
olishi kerak. 2-2,5 km balandlikda ko‘pchilik odamlar bemalol yashab faoliyat ko‘rsata
266
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

oladilar. 3 -3 ,5  km balandlikda nafas faoliyati o ‘zgaradi, tog‘ kasalliklari alom ati 
paydo bo‘ladi.  4 - 6  km  balandlikda tog4  yoki  balandlik kasalligi  belgilari  paydo 
bo‘ladi: bo'shashish,  rangi oqarish,  labtarda  va burunning ravoqlarida k o ‘karish 
belgilari paydo bo'ladi. Yurak urishlari sekinlashadi, arterial bosim pasayadi, bosh 
og‘riydi, nafas olish chuqurligi kamayadi, k o ‘ngil ayniydi, qusadi. 7 km balandlikda 
esa inson  hushidan  ketib hayot uchun  x av f tu g ‘uladi.
Eng  xavflisi  gipoksiyaning  tez  rivojlanishi  hisoblanadi.  Bu  vaqtda  inson 
gipoksiya  bilan  b o g ‘liq  boMgan  noxush  sez g ila m i  sezm aydi,  b ezo v talan ish  
bo‘lmaydi. Bexosdan hushidan ketib qoladi.
Yuqoriga  ko'tarilganda  esa  gipoksiyaning  rivojlanishi  odam larda  tu rlich a 
kechadi.  Tashqi  nafasda bo'Iadigan  o ‘zgarishlar  quyidagi  omillarga  bog‘liq:  I. 
Gipoksiyaningqanchaliktezlik bilan rivojlanayotganligi;2. Kislorod iste’mol qilish 
darajasi (tinch turganda yoki jismoniy  ish  bajarganda); 3.  Gipoksik omilni  t a ’sir 
etish davomiyligi.  11-12 km balandlikda toza kislorod bilan nafas olish insonning 
ishlash qobiliyatini uzoq vaqt saqlab qola oladi. Juda yuqoriga ko‘tarilganda toza 
kislorod  bilan  nafas  olinganda  ham  a lv eo ly a r  havoda  uning  parsial  bosim i 
m e’yordagidan past bo‘ladi. Shuning uchun ham stratosferda uchuvchilar m axsus 
germetik kameralarda yoki skafandrlarda bo‘ lishlari kerak. U yerda yetarli darajadagi 
atmosfera bosimi sharoiti mavjud.
Gipoksiyaga  chidam lilik  insonlarda  individual  b o ‘Iib,  b a’zilarda  2 ,5  km 
b alan d lik d a  s e z ila   boshlaydi.  B a ro k a m e ra la rd a   m ashq  q ilish   n a tija s id a  
organizimning  past  atmosfera  bosimiga  chidam liligi  oshadi,  hattoki  7000  m etr 
balandtlikda ham ish qobiliyati saqlanib qoladi.
Juda baland tog‘Ii joylarda yashovchi odamlar kislorodning past parsial bosim iga 
moslashib qoladi lar (akklimatizatsiya). Bu bir necha omillarga bogliq:  1. Eritropoez 
kuchayishi  hisobiga  eritrotsitlar miqdorining  ortishi;  2.  0 ‘z o ‘mida gem oglabin 
miqdori va qon kislorod sig'imining ortishi; 3 . 0 ‘pka ventilyatsiyasining ortishi; 4. 
Kislorod  yetishm asligiga  organizm  to ‘qim alari  jum ladan  MNS  sezgirligining 
pasayishi; 5. T o ‘qima kapillarlari qalinligining uzunligi va egriligining ortishi; 6. 
E ritro tsitla rd a   2 ,3 -g litse ro fo sfa t  m iq d o ri  ortisTii  h iso b ig a  t o 'q im a la r d a  
oksigemoglobin dissotsiatsiyasi kuchayib, egri chiziqning o‘ng tomonga siljishi.
G ipoksiya.  Kislorod  yetishmasligi,  to‘qim alam ing kislorod  bilan  yetarlicha 
ta’minlanmasligi yoki ulaming to‘qim alardao‘zlashtirilishi buzilishi natijasida kelib 
chiqadigan  hola!.
Alveolyar havodan qonga yetarlicha kislorod o‘tmasligi gipoksemik gipoksiyaga 
sabab bo‘ladi. Bu organizmning kislorod bilan ta ’minlanishida ishtirok etuvchi a ’zo 
va tizimiar kasalliklarida, organizm har xil m oddalardan zaharlanganda kuzatiladi. 
Gipoksiya tez-tez uchrab turadi va turli patologik jarayonlam ing asosi hisoblanadi.
Qisqa  vaqtli  gipoksiya  organizmda  patologik  holatiar  kuzatilmaganda  ham  
uchraydi.  Y a’ni  kislorodning  tashilishi  va  t o ‘qim alarga  o ‘tishi  b u z ilg a n d a , 
organizmning kislorodga ehtiyoji birdaniga kuchayganda, og‘irjismoniy ish vaqtida, 
kuchli jism oniy mashq vaqtida ham bunday holat kuzatilishi mumkin.  G ipoksiya 
paydo boMishi sharoiti va xarakteriga qarab turlicha b o ‘ladi: