O. T. Alyaviya, s h. Q. Q o d ir o V, A. N. Q o d ir o V, s h. H. H a m r o q u L o V, E. H. H a u L o V

Oshqozon-ichakyo'li
  qizilo‘ngach,  me’da, 
ingichka  va  y o ‘g ‘on  ichaklardan  iborat  boMib  naysimon  tuzilishga  ega,  hazm 
tizimining birqism ini tashkil qiladi.Bu sohada oziqli moddalar mexanik vakimyoviy 
ishiovdan o ‘tadi va so ‘riladi.
270
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

73-rasm. Hazm yo‘lida ovqatli moddalami bosqichma-bosqich ishlovdan o‘tkazilishi
va shira ajralishi.
Hazm  tizimining shira ajratish faoliyati.  Shira ajratish
  hujayra ichi jarayoni 
bo‘lib, hujayra ichiga tushgan moddalardan shira hosil bo‘lad¡ va u bez hujayralardan 
ajralib chiqadi. Shira bezhujayralam ing chiqaruv yo‘Ilari orqalihazm  bo‘shlig‘iga 
ajraladi.
271
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Hazm bezlari shirasi tarkibidagi gidrolitik fermentlar ta ’sirida ovqatli moddalar 
gidrolizga uchraydi, elektrolitlar gidrolitik jarayon uchun optimal rN ni yaratib beradi, 
shilimshiq moddalar, bakteriotsid moddalar, immunoglobulinlar himoya vazifasini 
o ‘taydi.
Hazm bezlaridan shira ajralishi nerv, gumora! vaparakrin mexanizmlari yordamida 
boshqarilib turiladi. Eferent nerv, ulaming mediatorlari, gormonlar va fiziologik faol 
m oddalar,  glandulotsitlar  retseptorlariga  va  hujayra  ichi  jarayoniga  ko‘rsatgan 
ta ’siriga qarab shira ajralishini q o ‘zg‘atishi yoki tormozlashi mumkin. Bezlami shira 
ajratish faoliyati ulam ing qon bitan te ’minlanish darajasiga bogMiq. Shira miqdori 
b ir vaqtda faol holdagi bez hujayralari miqdoriga bog'liq.  Bezlar har xil tarkibda 
shira ajratuvchi glandulotsitlardan tashkil topgan va o ‘ziga xos boshqaruv tizimiga 
ega.  Bezdan  ajralayotgan  shira  miqdori  va  tarkibi  iste’mol  qilinayotgan  ovqat 
tarkibigam oslashgan holda boMadi.
Parasimpatik xolinergik neyronlari hazm bezlari shira ajratishini tezlashtiradi.
Simpatik neyronlar esa hujayra membranasidagi a  va ß adrenaretseptorlar turiga 
b o g ‘liq  holda shira  ajralishini  tormozlaydi  va trofik ta ’sir  ko‘rsatadi.  Bezlardan 
shira  ajralishiga  shuningdek,  gastrointestinal  boshqaruvchi  peptidlar ham  ta ’sir 
ko‘rsatadi.
Hazm tbdmining m o to r faoliyati. Hazm jarayonining hamma bosqichlarida motor 
yoki harakat faoliyati amalga oshiriladi. Hazm yo‘lida ixtiyoriy va ixtiyorsiz, makrova 
mikromotor foaliyatlar nam oyon  bo‘ladi.  Motor faoliyati  hazm yoMining har xil 
sohasida ovqatli moddani qabul qilish, chaynash, yutish, m e’dada oziqning ushlab 
turilishi, me’dadan ichakka oziqli moddalaming o ‘tkazilishi, o ‘t pufagining qisqarishi 
va  bo‘shashishi,  xim usning  ichak  bo‘ylab  harakati,  ingichka  ichakdan  yo‘gon 
ichakka ximusning o ‘tishi, sfinkterlaming qisqarishi va bo‘shashishi, yo‘g‘on ichak 
harakati, kalningshakllanishi, defekatsiya barchasi hazm tizimining motor faoliyati 
natijasidir.
Hazm  bezlarining  chiqaruv  y o ‘li  tarangliligi  va  peristaltik  harakati  hazm 
shiralarining chiqarilishini ta ’minlaydi.
Hazm yoMlari motor faoliyatini boshqarilishidamiogen mexanizmlari, periferik 
(intra-va ekstramural) va m arkaziy nerv tizimlarining ahamiyati kattadir.
Parasimpatik ta ’sir natijasida hazm yoklining motor faoliyati kuchayadi,  lekin 
adashgan nerv tarkibida motorikani kuchaytiruvchi va tormozlovchi toialar mavjud. 
Simpatik ta’sir asosan m otor faoliyati.ii susaytiradi. Nerv, gormonal va paragormonal 
ta’sirlar bir a’zo va bir necha a ’zolar o ‘rtasida tizimlararo ta’sir ko'rsatadilar. Masalan, 
o ‘t ajralishi o ‘t pufagining qisqarishi va oddiy sfmkterining bo‘shashi,  me’dadan 
ovqatni o ‘nikki barmoqli ichakka evakuatsiyaqilinishi, me’daningantral qismining 
qisqarishi va pilorik sohani b o ‘shashi natijasida amalga oshiriladi.