O. T. Alyaviya, s h. Q. Q o d ir o V, A. N. Q o d ir o V, s h. H. H a m r o q u L o V, E. H. H a u L o V

Experim ental  usullar.
O
 7
kir tajribalar.
 OMkir tajriba narkoz ostidagi hayvonlarda o ‘tkaziladi. 0 ‘tkir 
tajriba  butun  organizm da  yoki  ajratib  olingan  to'qim a,  a ’zo  yoki  hujayralarda
o ‘tkazilishi mumkin.
Surunkali tajriba usullari.
  Bu usulda hayvon jarrohlik yoMi bilan tayyorlanadi, 
ayrim sohaga naychalar oMkazish, hazm bezlarningyoMlarini tashqariga chiqarib 
qo‘yish va h. k. H ayvonlar so g ‘aygandan so‘ng ularda tajriba oMkaziladi.
V. A. Basov ( 1842) itlar m e’dasiga fistula qo‘ygan. 1 -P. Pavlov laboratoriyasida 
V.  Basov  fistulasi  qo‘yilgan  itlarda  ezofagotamiya  usulí  qoMlanilgan  va  ularda 
«yolg‘on  ovqatlantirish»  tajribalari  o'tkazilgan  va  toza  shira  yigMb  olingan. 
Me’dasidan me’dacha ajratib olingan itlarda ham toza shira ajratib olingan. 1. Pav­
lov  usuli  bo‘yicha  m e’dach a  ajratib  olish  Gaydengayn  usulidan  innervatsiyasi 
saqlanganligi bilan farqlanadi.  Jarrohlik yoMi bilan  ichakning bir qismini ajratib 
olish v a uningbir uclii (T in  usuli)yoki har ikkala uchi (Tiri-Velle usuli) tashqariga 
chiqariiib teriga tiqib q o ‘yiladi.
SoMak va me’da osti bezlari chiqaruv yoMlarini, o ‘t yoMlarini tashqariga chiqarib
teriga tiqib qo‘yish holatlari keng qoMlaniladi.
Odamlarda hazm faoliyatini o 'rganish. Sekretor jarayonini o ‘rganish.
 SoMak
ajralishini birnecha usulda o ‘rganish mumkin.
Og'iz  chayqab yuborilgandan  s o ‘ng  tupukni y ig 'ib   olish.
  Bunda  har  xil 
bezlardan  ajralgan  aralash  soMak,  ovqat  qoIdigM  yigMladi  va  bunda  soMakmng 
hajmini  to‘g‘ri  aniqlab  boMmaydi.  Shuning  uchun  ham  ikkinchi  usul  Leshli-
Krasnogorskiy kapsulasi yordam ida toza soMak yigMb olinadi.
Odamlarda 
m e ’da.  m e ’da  osti bezi,  ingichka  ichaklar  shira  ajratish
  va  o ‘/ 
ajralish
 faoliyatini zondli v a zondsiz usullarda o'rganish mumkin.
Zondli usulda shira miqdorini, uning tarkibidagi elektrolitlar. fermentlar miqdonni 
va rN  kattaligini  aniqlash  mumkin.  Sekresiya stimulyatorlari  hazm yoMiga  yoki 
parenteral  yuboriladi.  U lam in g   ta’sir  mexanizmini  bilgan  holda  shira  ajralish
o ‘zgarishi sababini aniqlash mumkin.
Zondsiz  usulda,  iste’mol  qilingan  moddalarga  ta ’sir  mahsul  natijasida  hosil
7 4 -ra s m .  M e ’d ag a fistula q o ‘yilgan 
ezofagotom iya qilingan it. «Y olg‘on 
o v q atla n tirish »  tajribasi.
274
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

bo‘!gan moddalami qon vasiydikdagi miqdorini aniqlash. Masalan, me’dada kislota 
m e’yorda ajralayotganida indikator qonda va siydikda tczda paydo bo'ladi, aks holda 
indikator qon va siydikda umuman bo'lmasligi yoki sekin paydo b o ‘lishi mumkin,
Zondsiz  usulda,  shuningdek,  hazm  bezlarining  funksional  holatini  qon  va 
siydikdagi gidrolitik fermentlar miqdorini aniqlash orqali ham o'rganish mumkin.
Qondagi gidrolizga uchramagan oziqli  moddalar m iqdoriga qarab ham hazm 
bezlarining shira ajratish holati haqida xulosa qilish mumkin.
Rediotelemetrik usulda hazm  yo'lidagi har xil axborotlam i (m: rN) o'rganish 
mumkin.
Motor faoiiyatni  o'rganish.
  C haynashni  (m astikatsiografiya  -  chaynash 
jarayonini  yozib  olish),  yutishni  (rentgenografik  va  ballonograflk  usullarda) 
o ‘rganish mumkin. Me’da va ichakning motor faoliyatini zondii va zondsiz usullarda 
o'rganish mumkin.
Zondii  usulda  rezinali  b allo n c h a  va  yozib  oluvchi  m oslam a  yordam ida 
o ‘rganiladi.  Z ondsiz  usulda  radiotelem etrik  bosim ni  sezu v ch i  radiopilyula 
yordamida o'rganiladi. M e'daning motor faoliyatini elektrogastrografik usulda ham 
o'rganish  mumkin.  Bunda  m e ’daning  qisqarayotgan  silliq  m uskulidagi  sekin 
potensialiari  qorinning oldingi  devoridan yozib olinadi.  Bu  usuldan  ingichka va 
y o 'g ‘on ichaklar motor faoliyatini o ‘rganishda ham foydalanish mumkin.
Qizilo'ngach, me’da, ichak, o ‘t pufagi va o ‘t yoMlari harakati rentgenqontrast 
moddadan foydalanib rentgenografik o'rganish amaliyotida keng qoMlaniladi.
Hazm a ’zolari motor faoliyatini oziqli moddani me’dadan ichakka evakuatsiya 
qilish  tezligini  va  ichakdagi  h arakat  tezligini  o 'rg an ish   orq ali  ham  aniqlash 
mumkin.
H azm  jarayoni boshqarilishining umumiy tarzi. Hazm tizimi jarayonlari (shira 
ajralishi, motorikasi vaso'rilishi) murakkab nerv vagumora) mexanizmlar yordamida 
boshqarilib turiladi. Hazm tizimi boshqarilishi markaziy reflektor, gumoral va mahalliy 
mexanizmlardan iborat.  Hazm tizim iningyuqori qismi asosan markaziy reflektor 
mexanizmlari  yordamida  boshqariladi.  C g 'iz  bo'shlig'idan  uzoqlashgan  sari  bu 
mexanizmning ta’siri kamayib gumoral mexanizmlar salm og' i ortib boradi. Me’da, 
m e’da osti bezi, o ‘t hosil bo'Iish va chiqarilish faoliyatlariga gum oral boshqarilish 
mexanizmlarinng  ta’siri  kuchli  bo'ladi.  Ingichka  va  yo‘gon  ichaklar  faoliyatini 
boshqarilishida mahalliy (mexanik va kimyoviy ta’sirlar) mexanizmlaming ahamiyati 
kattadir.
Oziqli  modda  turgan  sohasiga  va  undan  quyi  qismiga  hazm m ng  sekretor  va 
m otor  faoliyatini  k u chaytiradi.  O ral  sohaga  (y u q o rig a  y o 'n a lis h d a )  esa  u 
tormozlovchi ta’sir qiladi.
Hazm yo‘li devorida joylashgan mexano-, xemo-, osmo*, termoretseptorlardan 
miyaning  intra-va  ekstramural  gangliyalariga,  orqa  va  bosh  miyalarga  afferent 
impulslar  yuboriladi.  Bu  soha  neytronlaridan  efferent  vegetativ  toialar  orqali 
im puslar  hazm  tizimining  e ffe k to r  hujayralari:  g landulotsitlar,  m iotsitlar  va 
enterotsitlarga  boradi.  Hazm   ja ra y o n i  vegatativ  n erv   tizim in in g   sim patik, 
parasimpatik va metasimpatik qismlari orqali boshqarilib turiladi. Metasimpatik qismi
275
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

nerv to'plam laridan iborat boMib, hazm tizim ini boshqarishda auerbax va meysner 
to‘plamlari katta aham iyatga ega.
Simpatik tizim ining preganglionar nerv tolalari oxiridan- atsetilxolin, enkefalin, 
neyrotenzin; postsinaptik tolalari dan- noradrenalin, atsetilxolin, VIP; parasimpatik 
p reganglioner  n eyronlardan-atsetilxolin  v a  enkefalin;  postganglionar  nerv 
tolasidan-atsetilxolin,  enkefalin,  VIP  lar  ajraladi.  M e’da  va  ichak  sohasida, 
shuningdek, gastrin, somatostatin, R -  substansiya,  xolesistokininlar ham media­
tor vazifasini  o ‘taydilar.  Oshqozon-ichak tizim i  faoliyatini  xolinergik  neyronlar 
kuchaytiradi, adrenergik tolalar tormozlaydi.
Hazm  fa o liy a tin i  gum oral  boshqarishda