O. T. Alyaviya, s h. Q. Q o d ir o V, A. N. Q o d ir o V, s h. H. H a m r o q u L o V, E. H. H a u L o V

Me ’da osti bezi shira ajratishining boshqarilishi.
  M e’da osti bezining ekzokrin 
faoliyati  nerv  hamda gumoral  mexanizmlari  orqali  boshqariladi.  Adashgan  nerv 
me’da osti bezidan shira ajralishini kuchaytiradi. Simpatik nerv tolalari shira ajralishini 
pasaytiradi, lekin organik moddalar sintezini 
(beta-adrenergik effekt)
 kuchaytiradi, 
qon-tomirlaming torayishi 
(alfa adrenergik effekt)
 me’da osti bezining qon bilan 
ta  minlanishini kamaytirilishi natijasida ham shira ajralishi pasayadi. Jismoniy va 
aqliy  z o ‘riqish,  o g ‘riq,  uyqu  sh ira   ajralishini  p asaytiradi.  G astrointestinal 
gormonlardan  sekretin,  XSK-PZ  m e’da  osti  be:zi  shira  ajralishini  kuchaytirada. 
Sekretin  -  bikarbonatga  boy  va  X SK -PZ   -  fermentlarga  boy  shira  ajralishini 
ta’minlaydi. M e’da osti bezi shirasi ajralishi gastrin, serotonin, bom bezin, insulin, 
o  t kislotalari  tuzlari  ta’sirida kuchayadi.  Ximodenin  xim otripsinogen ajralishini 
kuchaytiradi. GIP, PP, glukagon, kalsitonin, somatostatin, enkefalinlir shira ajralishini 
tormozlaydilar.
M e’da osti bezida shira ajralishi 3 davrdan iborat: murakkab- reflektor, m e’da 
va ichak davrlari. Pankreatik shira ajralishiga iste’mol qilingan ovqat tarkibi ta ’sir
285
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

qiladi. Bu ta ’sirlar gastrointestinal gormonlar orqali amalga oshiriladi. Me’da xlorid 
kislota  ishlab  chiqarilishini  ktichaytiruvchi  moddalar (go‘sht,  sabzavotlar,  oqsil 
hazmida hosil  boMgan ekstraktlar) sekretin hosil boMishini kuchaytiradi  natijada 
bikarbonatga boy boMgan me’da osti bezi shirasi ajralishini ta ’minlaydi. Oqsil va 
yog1 laming dastlabki gidrolizidan hosil boMgan moddalar XSK.-PZ ishlab chiqarishini 
kuchaytiradi va pankreatik shira ajralishini ta ’minlaydi.
M e’da osti bezi, shuningdek, ichki sekretor faoliyatga ham ega, u qonga insu­
lin,  glukagon,  somatostatin,  pankreatik polipeptid (PP),  seratonin,  VIP,  gastrin,
enkefalin, kallikrein moddalarini ishlab chiqaradi.
0 ‘t  hosil  boMishi va  ajralish i.  O tjig a r d a  hosil boMadi va hazm jarayonida 
ishtirok  etadi.  0 ‘tning'hazm dagi  aham iyati  quyidagilardan  iborat:  yogMami 
emulsiyaga  aylantiradi,  natijada  lipaza ta ’sir etadigan  sath kattalashadi;  lipidlar 
gidrolizidan hosil boMgan moddalami eritadi, ulamingso‘rilishini va enterotsitlarda 
triglitseridlar resintezini osonlashtiradi; m e’da osti va ichak bezlari fermentlarini, 
ayniqsa lipaza faolligini orttiradi, shuningdek, o ‘t oqsil, karbonsuvlar gidrolizi va
so‘ri!ishlarini kuchaytiradi. 
*  •  •  •
0 ‘t  quyidagi  boshqaruv  vazifalarini  ham  o ‘taydi:  o ‘t  hosil  bo  lishtni  va 
ajra lish in i,  ingichka  ichakning  m otor  v a  sekretor  faoliyatini,  enterotsitlar 
proliferatsiyasi va k o ‘chib tushishini kuchaytiradi. 0*t kislotalilikni kamaytirish 
va pepsin  faolligini  yo‘qotish  orqali  12  barmoqli  ichakka tushgan  me’da  shira 
ta ’sirini  to ‘xtatadi.  0 ‘t bakteriostatak ta ’sirga ega.  Yog‘da eruvchi  vitaminlar, 
xolisterin, aminokislotalar va kalsiy tuzlarini ichakda so'rilishida o ‘tning ahamiyati 
lcsittsi
Bir sutkada 1000-1800 ml o ‘t hosil boMadi. 
0 ‘t hosil bo ‘lishi
 (
xolerez
)- uzluksiz 
ketadi, 
o
 7 
ajralishi
 fxolekinez)-davriy, ovqat iste’mol qilgandagina sodir boMadi. 
Nahor paytida o ‘t ichakka tushmaydi, o‘t pufagida yig‘iladi va u yerda depo sifatida 
saqlanadi,  ham da quyüqlashadi, shuning uchun ham  ikki  xi! o ‘t tafovut qilinadi-
jigarvapufako'tlari.
 
. . . .
0 ‘t bir vaqtning o ‘zida ham shira, ham ekskret moddadir. 0 ‘tning tarkibida har 
xil  endogen  va ekzogen moddalar ajraladi, biroz fermentativ faollikka ega. Jigar 
o ‘tining  PH  7 ,3 -8 ,0  ga teng, o ‘t pufagida saqlangan o ‘tning PH  6,0-7,0 ga teng 
bunga sabab pufakda o‘ming tarkibidagi gidrokarbonatlar so‘rilishi va o ‘t kislotalari 
tuzlari  hosil  boMishidir.  Jigar  o ‘ti  suyuq,  oltinga  o ‘xshash  sariq  rangga  ega, 
solishtirm a og ‘irligi  1,008-1,015 ga teng, pufakda saqlangan o ‘t esa (suv va min­
eral tuzlar so ‘rilishi hisobiga) quyuq, rangi to'q sariq, solishtirma og‘irligi  1,026-
1,048 ga teng, o ‘t yoMlarida ishlab chiqarilgan mutsin hisobiga o ‘t yopishqoqligi 
ortadi.
0 ‘t glikoxol (80% ) va tauroxol (20% ) kislotalarini saqlaydi. Odamlarda asosiy 
o ‘t  pigm enti  bilirubin  b o ‘lib  qizg ‘ish-sariq  rangga  ega.  Bilirubin  oksidlanishi 
natijasida  ichaklarda hosil  boMuvchi  ikkinchi  pigment  biliverdin  zangori  rangga 
ega. 0 ‘t tarkibiga fosfolipidlar, o ‘t kislotalari, xolesterin, oqsil va bilirubin kiruvchi