O. T. Alyaviya, s h. Q. Q o d ir o V, A. N. Q o d ir o V, s h. H. H a m r o q u L o V, E. H. H a u L o V

pnevmatoksik  markaz  m iqtasi 
aniqlangan. Bu markazniyemirish nafas olish va chiqarish jarayonini uzayishiga, 
ta ’sirlash esa nafas sikllarini aw algidek sodir b o ‘ lishiga olib keladi.
Varoliyev  k o 'p rig i  markaziari  adashgan  nervni  ikki  tomonlama kesish  bilan 
birgalikda  shikastlansa,  hayvonlarda  nafasni  nafas  olish  bosqichida  to‘xtashiga 
olib keladi yoki bu inspirator 
apneyzis
 deb ataladi.  Inspirator apneyzis kam, qisqa 
vaqtli va tez takrorlanuvchi nafas chiqarish bilan alm ashib turadi.
Uzunchoq miyadagi nafas markazining neyronlariga ritmik 
avtomatiya
 xos. N afas 
m arkaziga  kelu v ch i  afferent  im pulslar  t o ‘x ta tib   q o ‘yilgandan  keyin  h a m  
biopotensiallaming ritmik o'zgarishlari ro‘y berishi ulam i elektr asboblar bilan qayd 
qilish mumkinligi nafas markazida avtomatiya borligini ko‘rsatadi.
Nafas  markazining  o ‘zidagi  modda  alm ashinuv jarayonlari  va  uni  karbonat 
angidridga  nisbatan  yuksak  sezgirligi  nafas  m arkazining  avtomatik  ravishda 
qo‘zg‘alishiga sabab bo‘Iadi. 0 ‘pka retseptorlari, tom irlam ing refleksogen sohalari, 
nafas muskullari,  skelet  muskullarining retseptorlari.  shuningdek,  markaziy  nerv 
sistemasining yuqoriroqdagi  qismlaridan  keladigan  impulslari,  nihoyat  gum oral 
ta ’sirlar nafas markazining avtomatiyasini boshqarib turadi.
259
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Nafas markazining avtomatiyasi yurak muskullari avtomatiyasidan farq qiladi. 
Birinchidan,  nafas  m arkazi  boshqa  m arkazlar  b ilan  aloqada  boMishi  shart. 
Ikkinchidan, bu m arkazga retseptorlardan, ayniqsa xemoretseptorlardan  afferent
impulslar kelib turishi kerak.
Nafasning reflektor boshqarilishi.
  Nafas markazi neyronlari nafas yo‘li, o ‘pka 
alveolasi  va  q o n -to m ir  refleksogen  sohalaridagi  m exanoretseptoriar  bilan 
bogManganligi  tufayli  reflektor  boshqarilish  amalga oshiriladi.  Odam  o'pkasida 
quyidagi m exanoretseptoriar mavjud:  I. 
Irritant
 yoki  nafas yo*li shilliq qavatida 
joylashgan tez moslashuvchi retseptorlar; 2. O 'pka 
cho ‘zilganda qo 'zg ‘aladigan 
retseptorlar; 3. J
-retseptorlar.
Irritant  retseptorlar
  nafas  yoMlarining  epitelial  va  subepitelial  qavatlarida 
joylashadi va bir vaqtning o ‘zida ham mexano-, ham xemoretseptor vazifasini o‘taydi. 
Irritant retseptorlarining qo‘zg‘alish bo‘sag‘as¡ cho'zilish retseptorlariga nisbatan 
yuqoriroq. O lpka hajmi o'zgarganda irritant retseptorlarda qisqa muddatli impulslar 
p a y d o   b o 'l a d i .  S h u n in g   uchun  ham   bu  r e ts e p to r   te z   m o slash u v ch i 
mexanoretseptoriar nomtni oigan. Shuningdek, irritant retseptorlar nafas yo‘ lidagi 
chang, har xil moddalar bug‘i (ammaik, efir, tamaki tutuni) hamda nafas yoMi devorida 
hosil b o lu v ch i biologik faol modda -  gistamin bilan ham ta ’sirlanadi.
Irritant retseptorlami qitiqlasho'pkaningcho'ziluvchanligini kamaytiradi. Har 
xil kasalliklarda (bronxial astma, o'pka shishi, inermotoraks, kichik qon aylanish 
doirasida qonning dim lanib qolishi)  irritant retseptorlar kuchli qo  zg aladilar va 
natijada xansirash yuzaga keladi.
Traxeyadagi irritant retseptorlarining qitiqlanishi yo‘talga sabab bo‘ladi.
O 'pka cho ‘zilishinisezuvchi retseptorlar.
  Bu retseptorlar o'pka hajmi ortganda 
qo‘zg‘aladi. Nafas olganda bu retseptorlardan borayotgan impulslar ortadi va nafas 
c h iq a rg a n d a   e s a   k a m a y a d i.  Bu  re ts e p to r  s e k ín   m o sla sh u v i  va  h a r  xil 
qo‘zg‘aluvchanl¡kka ega ekanligi bilan xarakterlanadi.
J-retseptorlar.
  Bu retseptorlar kichik qon aylanish doirasi kapillarlari yaqinida 
alveolaning interstitsial to ‘qim asida joylashgan.
Ular kichik qon aylanish doirasiga yuborilgan biologik faol moddalarga (M ., 
fenilgidiguanid) ta ’sirida q o ‘zg‘aladilar. Bu retseptorlam ing asosiy ta’sirlovchisi 
o ‘pka  to ‘qimasi  ¡nterstitsial  suyuqligining  ortishidir.  J-retseptorlarning  turg  un 
qo‘zg‘alishi pnevmoniya, o'p k a  shishi, o'pkaningm ayda qon-tomirlari emboliyasi, 
kichik qon aylanishida dimlanish kabi hollardakuzatiladi.
J -re ts e p to rla r¡  q itiq la n g a n d a   tez   va  yu zak i  n a fa s  olish  va  re fle k to r
bronxoqonstruksiya kuzatiladi.