O. T. Alyaviya, s h. Q. Q o d ir o V, A. N. Q o d ir o V, s h. H. H a m r o q u L o V, E. H. H a u L o V

So 'rilish. So ‘rilish-oziqh
 moddalar tarkibiy qismini hazm yoiidan ichki muhitga, 
qon va limfagatashilishidir. So‘rilgan modda organizmga yetkazib beriladi va to‘qima 
modda almashinuvida ishiatiladi. O g‘izb o ‘shlig‘idan karbonsuvlar so‘lak a  amilazasi 
ta ’sirida  dekstrin,  m alto o iig o sax arid   va  m altozagacha  parchalanadi.  O g ‘iz 
bo‘shlig‘ida qisqa vaqt davomida bolganligi tufayli oziqli modda deyarli so‘rilmaydi.
272
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Lekin ayrim dorivorm oddalarog‘izb o ‘shlig‘idatezda so‘ri!adi vabundan tibbiyotda 
foydalaniladi.
Me’dada oz miqdorda aminokislotalar, glukoza biroz ko‘proq suv va unda erigan 
mineral moddalar, ko‘p miqdorda alkogol so ‘ri!adi.
Oziqli  m oddalam ing  asosiy  qismi,  suv,  elektrolitlam ing  so'rilishi  ingichka 
ichakda amalga oshiriladi. So'rilish, u amalga oshirilayotganyuza kattaligiga bogMiq. 
Ingichka  ichakda so*rilish yuzasi katta.  O dam larda  ingichka ichak yuzasi  shilliq 
qavatidagi  burm alar,  vorsinka  va  m ik ro v o rsin k alar  hisobiga  3 0 0 -5 0 0   m arta 
kattalashgan. Ingichka ichak shilliq qavatiníng  I  m m 2 yuzasiga 30-40 vorsinkalar 
to  g  ri  keladi,  h a r  b ir  enterotsit  1700—4 0 0 0   m ikrovorsinkalarga  ega.  Ic h ak  
epiteliysining  1  mm2  yuzasiga  50—100  m in  m ikrovorsinkalar  to ‘g ‘ri  k e la d i. 
M ikrovorsinkalar glikokaliksqavati bilan qoplangan.
Har xil moddalaming so‘rilishi turli mexanizm lar yordamida amalga oshiriladi.
Makromolekülalarni  so'rilishi
  fag o tsito z  v a  pinotsitozlar  orqali  a m alg a 
oshiriladi. Bu mexanizmlar 
endotsitozga
 xos.  Endotsitoz bilan hujayra ichi hazm i 
b o g liq  holda b o la d i, lekin ayrim moddalar endotsitoz orqali hujayraga kirib, undan 
ekzotsitoz
  orqali  hujayra  oraliq  bo‘sh!iqqa  chiqadi.  Bunday tashilish 
tram sitoz 
deb ataladi. Bu mexanizm orqali immunoglobulinlar, vitaminlar, fermentlar va boshqa 
moddalar ichakdan qonga o‘tadi. Chaqaloqlarda transsitoz mexanizmi orqali o n a 
suti oqsili tashiladi.
Ayrim m oddalar tashilishi  hujayra oraliq  b o ‘shlig‘i  orqali amalga oshirilishi 
mumkin.  Bunday tashilish 
persobsiya
 deyiladi.  B u mexanizm yordamida qism an 
suv, elektrolitlar, hamda oqsillar (antitela, allergenlar, fermentlar) va bakteriyalar 
o ‘tadilar.
Mikromolekutalar so
 
‘rilishida
 uch xil tashilish mexanizmlari ishtirok etadi: 
passiv 
tashish,  osonlashgan diffxaiya vafaol tashish.
  Passiv tashish diffiiziya,  osmos  va 
flltratsiyalardan  iborat. 
Osonlashgan  diffuziya
  m axsus  tashuvchilar  yordam ida 
energiya  sarfisiz  am alga  oshiriladi. 
Faol  tashish
  m oddalar elektrokimyoviy  v a 
qonsentratsion  gradiyentiga qarshi,  energiya  sarfi  bilan  va  maxsus tashish  tizim i 
(hujayra pardasi kanallari, tashuvchilar) ishtirokida am alga oshiriladi.
So‘rilish tezligi ichakdagi moddalar xossalariga bogMiq. Neytral izotonik muhitda, 
ichakdagi  b o sim   o rtg an d a  s o 'rilis h   te z la s h a d i.  Shuningdek,  vo rsin k a  v a  
mikrovorsinkalaming harakati so‘rilishni tezlashtiradi.
Yo gon ichakda ko*p miqdorda suv va o z m iqdorda glukoza, aminokislotalar va 
boshqa moddalar so'riladi.
Inkretoryoki ichkisekretsiya
 faoliyati -  deyilganda hazm tizimida o sh q o zo n - 
ichak yoMlalari faoliyatini boshqarishda ishtirok etuvchi birqatorgormonlami ishlab 
chiqarilishi  tushuniladi.  Bularga  gastrin,  sekretin,  xolitsistokinin-pankreozimin, 
motilin va boshqalar kiradi.
Ekskretorfaoliyati-melaboUim
 natijasida hosil bo 'lg an  moddalar (m ochevina, 
ammiak, o‘t pigmentlari) suv, organizmga tashqaridan tushgan og‘ir metal tuzlari, 
dorivor moddalami hazm bezlari tomonidan oshqozon-ichak yo‘liga va u yerdan 
tashqariga chiqarib yuborilishidir.
273
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Oshqozon-ichak yoMlari hazm dan tashqari - suv-tuz almashinuvida, mahalliy 
immunitetda, gemopoez, fibrinoliz va boshqa faoliyatlarda ishtirok etadi.
H azm   tizim ining  o * rg an ish   u sullari.