O. T. Alyaviya, s h. Q. Q o d ir o V, A. N. Q o d ir o V, s h. H. H a m r o q u L o V, E. H. H a u L o V

267
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

1.  Gipoksemik gipoksiya
 -  qonning kislorodga to ‘yinmasligi, nafas olishning 
buzilishi, nafas oladigan havoda kislorod parsial bosimining pasayishi natijasida 
kelib  chiqadi,  balandlikka k o ‘tarilganda,  inert gazlar bilan  nafas olganda, o ‘pka 
bilan qon orasida gazlar almashinuvi buzilganda, nafas muskullarining zaifligi, nafas 
markazi  faoliyati  pasayganda,  pnevmatoraksda,  yurak-qon-tom ir  kasalliklarida 
kuzatiladi.
2.  Anemik  gipoksiya
  -   qonning  kislorod  biriktirish  xossasi  susayganda 
kuzatiladi. Qonning kislorod s ig im i pasayadi. Gemoglobin miqdori kamayganda, 
k o ‘p  qon  y o ‘q o tg a n d a ,  q o n   k a sa llik la rid a   is  g azi  b ila n   zah arlan g an d a, 
metagemoglobin  hosil  b o ig a n d a  (og‘ir metall tuzlari  bilan  zaharlanganda) ham 
anemik gipoksiya kelib chiqadi.
3.  Sirkulyator gipoksiya
 -  qon aylanishi buzilganda, yurak-qon-tomir sistemasi 
kasalliklarida sodir b o ia d i.
4.  Gistotoksik  gipoksiya
  -   hujayra  ichida  oksidlanish-qaytarilish jarayoni 
buzilganda (masalan, sianidlardan zaharlanganda) kuzatiladi.
Davriy  nafas.
  N afasning  bu  turida  nafas  harakatlari  soni,  uning  chuqurligi 
o ‘zgarishi  mumkin.  N afasning toiqinsim on  o ‘sib borishi  va  shu  kabi  pasayishi, 
ham da  ular o ‘rtasidagi  pauzalar (to ‘xtab  olish)  5 -1 0 -2 0   sek  va  undan  uzoqroq 
davom etadi. Bunday holat Cheyn-Stoks nafasi deb ataladi. Bir necha sekund yoki 
minutning bir necha b o ia g id a  davom etgan pauzadan so‘ng siyrak nafas harakatlari 
paydo  b o ia d i,  u  dastlab  yuzaki  b o iib ,  keyin  chuqurlashib  va  tezlashib  boradi 
ham d a  yuqori  n u q tag a  y e tg a c h ,  yana  siyraklashadi  v a  nihoyat  to ‘xtaydi. 
Navbatdagi pauzadan so‘ng ular yana qaytalanadi. Bunday nafas, nafas markazining 
q o ‘z g ‘alish  xususiyati  su say g an lig ig a  ham  b o g iiq .  S o g io m   odam da  ham 
u x la y o tg a n d a   b ilin a r-b ilin m a s   so d ir  b o ia d i.  C h e y n -S to k s  nafasi  MNS 
zararlanganda:  miyada qon aylanish buzilganda va zaharlanganda uchraydi.
Biot  nafasi  nafas  olishning  ancha  sekinlashishi  bilan  xarakterlanadi:  bunda 
m a iu m  vaqt bir necha sekunddan yarim minutga qadar nafas olinmaydi. Biot nafasi 
k o ‘pincha miya kasalliklarida uchraydi va u nafas markazi qo‘zg ‘aluvchan!igining 
juda ham pasayganligini k o ‘rsatadi.
Sun 'iy nafas.
  Nafas m arkazi shikastlanganda ishlamay q o ‘yib, mustaqil nafas 
olish to‘xtaydi, gazalm ashinuvini ta’minlash uchun sun’iy nafas olishi zarur boiadi. 
Sun’ iy nafas ko‘krak qafasida o ‘tkaziladigan, shuningdek, uzoq vaqt davom etuvchi 
operatsiyalarda va m iorelaksantlar yuborilganda qoilaniladi.
Sun’iy nafas oldirishning uch turi bor:  l . Nafas y o ila ri orqali o ‘pkaga havoni 
ritmik ravishda kiritish 2.  K o‘krak qafasining tabiiy nafas harakatlari kabi sun’iy 
ravishda ritmik kengaytirish va kesish 3. Nafas muskullarini elektrtoki bilan ritmik 
stimullash.
Birinchi usul keng tarqalgan b o iib , hozirda juda ko‘plab sun’ iy nafas apparatlari 
mavjud; og‘iz orqali traxeyaga trubka kiritilib,o‘pkaga havo m a iu m  bosim bilan 
ballonchadan haydaladi; M axsus moslamalar havo kirishini boshqarib turadi. Havo 
o ‘pkaga  haydalmay  turgan  vaqtda esa  o ‘pka  qisilishi  hisobiga  -  nafas  chiqarish 
sust ravishda sodir b o ia d i. 0 ‘pkaga havoni faol kiritish bilan birg ao ‘pkadan havoni
268
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

so‘rib oluvchi apparallar ham yaratilgan. Maxsus apparatlar boMmaganda tez tibbiy 
yordam  berish  uchun  eng  oddiy  usul  -  ogMzdan  og‘izga  havo  yuborish  usulini 
tatbiq etish mumkin.
Sun’iy  nafas  oldirishni  ikkinchi  usuli  -  ko‘krak  qafasini  q o ‘!  bilan  ritmik 
kengaytirish  va qisishning turli  usullari.  Ko‘krak qafasini  qisish  tolxtatilgandan 
so‘ng, ko‘krak qafasi sust ravishda kengayadi va o ‘pkaga havo kiradi. Uzoq nafas 
oldirish uchun esa «temir o'pka» nomli maxsus apparat q o ' llaniladi. Buning uchun 
odam maxsus yotgan holdajoylashtiriladi. Kameraning oldingi qismida bosh, bo'yin 
uchun  teshik va maxsus yoqa bor.  Y oqa kameraning germ etikligini ta ’minlaydi. 
Odam boshi kameradan tashqarida bo'lib, kompressor yordam ida yuqori va past 
bosim hosil qilib turadi. Kamerada bosim pasayganda atmosfera havosi nafas yoMlari 
orqali o ‘pkaga kiradi va ko'krak qafasini kengaytiradi. K am erada bosim ortganda 
esa ko‘krak qafasi qisilib, o‘pkadan havo chiqadi.
Sun’iy nafas oldirishning uchinchi usuli -  diafragmal nervni ta’sirlash natijasida 
diafragma qisqarishini ta ’minlash. Bu usul nisbatan kam qoMlanilmoqda.
IX 
H A Z M   F IZ IO L O G IY A S I
Tirik organ izm yashashi uchun energetik va plastik m oddalam i iste’mol qilishi 
zarurdir.
Yuqori  darajada  rivojlangan  hayvonlar  organizm i,  o 'sim liklardan  o ‘zida 
anorganik moddalardan organik moddalam i sintezlay olm asligi bilan farqlanadi. 
Shuning uchun ham bunday m oddalar hayvonlar organizm iga tashqaridan tushishi 
zarur. Bundan tashqari, odamlar va yuqori rivojlangan hayvonlar organizmida oqsil, 
yog*  va  karbonsuvlar  m a’Ium  b ir   fizik  va  kim yoviy  ish lo v d an   s o fcnggina 
assim ilyatsiya  qilinadi.  Mana  shunday  ishlovdan  o ‘tk azish   hazm  tiztmining 
vazifasiga kiradi.