O. T. Alyaviya, s h. Q. Q o d ir o V, A. N. Q o d ir o V, s h. H. H a m r o q u L o V, E. H. H a u L o V

ml
 ortganda qonning 
minutlik hajm i  taxminan  800-1000 
m l
 ko'payishi hisoblab topilgan.  Ish  vaqtida 
eritro tsitiam in g   qon  depolaridan  ch iq ish i  va  terlash  tufayli  qondagi  suvning 
k a m a y ish i,  b u n in g   n atija sid a   e sa   q o n n in g   quyuqlashishi  v a  gem oglobin 
konsentratsiyasiningko‘tarilishi, binobarin, qonning kislorod sig‘imi ortishi uning 
kislorod tashishini oshiradi.
264
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Ish vaqtida organizmda kislorodning utilizatsiya koeffitsienti ancha oiladi. Katta 
doiradan o ‘tuvchi qonning har bir litridan organizm hujayralari tinch holatda 60-80 
mi,
  ish vaqtida esa  120 
mi
 gacha kislorodni utilizatsiya qiladi (I  I qonning kislorod 
sig‘im¡ taxminan 2 0 0 m /0 2 gateng). Ishlayotgan muskullarda kislorod tarangligining 
kamayishi  qondagi  karbonat  angidrid  tarangligining  ortishi  va  vodorod  ionlari 
k o n se n tra tsiy a sin in g  
k o ‘p a y is h i 
v a 
o k s ig e m o g lo b in n in g  
k o ‘proq 
dissotsiatsiyalanishigayordam beradi. Jismoniy ish vaqtida to‘qim alarga kislorodning 
ko‘proq o ‘tishi ana shunga bog'liq. M ashq qilib yurgan odamda kislorod utilizatsiyasi 
ayniqsa ko‘proq ortadi. A.  Krot buni yana shu bilan  ¡zohladi:  mashq  kilgan odam 
¡shlagan vaqtda mashq qilmagan odam dagiga nisbatan ko‘proq kapillarlar ochiladi.
Jadal jismoniy ish bajarilayotganda o ‘pka ventilyatsiyasini va qonning minutlik 
hajmini oshiradigan sabablardan biri shuki, to lqimalarda sut kislotasi to ‘planadi va 
qonga o ‘tib turadi.  Ayni vaqtda qondagi  sut kislotasi m uskullar tinch turgandagi 
5 -2 2  
mg %
 o ‘miga 50-100 va hatto 200 
mg %
 ga yetishi  m um kin.  Sut kislotasi 
karbonat kislotani natriy va kaliy ionlari bilan bog‘lanishdan mahrum qiladi, shuning 
natijasida qondagi karbonat angidrid tarangligi oshib, nafas m arkazi  bevosita va 
refleks yo‘li bilan qo‘zg‘aladi.
Z o ‘r  berib  ishlayotgan  h u ja y ra la rg a   kislorod  y e tish m a y   q o lad i  va  sut 
kislotasining  bir  qismi  parchalanishning  oxirgi  mahsulotlari  boMgan  karbonat 
angidrid  hamda suvgacha oksidlana olmaydi,  shuning uchun  ish  bajarayotganda 
muskullarda sut kislotasi yig'ilib qoladi. Buni A. Xill kislorod qarzdorlik holati deb 
atagan. Muskullar juda ko‘p ish bajarayotganda, masalan, sportchilar g ‘oyat og‘ir 
m usobaqalarda qatnashganda kislorod qarzdorlik holati  paydo b o ia d i.
Muskullar íshlayotganda hosil boMgan sut kislotasining oksidlanishi va undan 
glukoza resintezlanishi ish tamom b o ig a n d a n  so‘ng tiklanish davrida tugallanadi. 
O rganizm da  to ‘plangan  sut  kislo tasin in g   ortiqcha  m iqdori  y o ‘qolishi  uchun 
yetarlicha  intensiv  nafas  olish  shu  tiklanish  davrida  saqlanib  turadi.  Muskullar 
Íshlayotganda  organizm da  sut  k islo tasin in g   to ‘planishi  n a fa s  olish  va  qon 
ay la n ish in in g   kuchayishiga  b ir d a n - b ir   sabab  em as.  M .  Y .  M arshakning 
tekshirishlariga qaraganda, ergom etrik velosipedda  ishlayotgan  odam  oyoqlarini 
jg u t  bilan  bog‘lab  q o ‘yib,  ish lay o tg an   m uskuldan  sut  k islo ta si  va  boshqa 
mahsulotlar qonga  o ‘ta  olmaydigan  qilib  qo‘yilganda  ham,  m uskul  ishi  nafasni 
kuchaytiradi. Bunda nafas refleks y o ‘l¡ bilan kuchayadi.
Ishlayotgan  muskuldagi  proprioretseptorlam ing  ta ’sirlanishi  nafas  va  qon 
aylanishini kuchaytiradigan signal b o i i b  qoladi.
Muskullar  ishlaganda  nafas  olishning har qanday  kuchayishida  shu  reflektor 
komponent  qatnashadi.
M uskullar  bilan  bajariladigan  b ir  ish  ko‘p  marta  takrorlanganda,  muskul 
proprioretseptorlarining ta’sirlanishi tufayli nafas olish shartsiz refleks y o ‘Ii bilan 
o ‘zgarishidan tashqari, shartli refleks y o'Ii bilan ham kuchayadi va tezlashadi. Nafas 
olishning bunday moslashinuvchi o ‘zgarishlari odatdagi ishni bajarishdan oldingi 
sig n allar  ta ’sirida  paydo  b o ia d i  va  ishning  bajarilishini  osonlashtiradigan 
o ‘zgarishlami, ya’ni to‘qimalaming kislorod bilan ta ’minlanishini kuchaytiruvchi
265
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

va sut kislotasining to‘planishigato‘sqinlik qiluvchi ta’sirotlaryig‘indisini vujudga 
keltiradi.
Shunday qilib, muskullar ishlayotganda, birinchidan, organizmda ro ‘y beruvchi 
kimyoviy o ‘zgarishlar—karbonatangidrid va almashinuvda oksidlanib ulgurmagan 
m ahsulotlar  to ‘planadi,  ikkinchidan,  reflektor ta ’sirlar  o ‘pka  ventilyatsiyasini 
oshiradi.