O. T. Alyaviya, s h. Q. Q o d ir o V, A. N. Q o d ir o V, s h. H. H a m r o q u L o V, E. H. H a u L o V

l-kapsulaning tashqi kamerasidan havoni so ‘rib 
olish naychasi; 2- ichki kameradan so ‘lak ajratuvchi 
naycha.
S o 'la k n in g   tarkib i  va  xo ssa la ri.
  O g ‘ iz 
b o ‘shlig‘idagi soMak aralash harakterga ega. Uning 
FH  6 ,8 -7 ,4  ga teng.  Odamlarda bir sutkada 0,5-21 
so‘ lak ajraladi. SoMak 99%  suv va  1 %
quruq moddalardan iborat. Quruq qismi organik 
va  a n o rg a n ik   m oddalardan  ib o rat.  A norganik 
moddalar-xlorid bikarbonatlar, sulfatlar, fosfatlar anionlardan va natriy, kaliy, kalsiy, 
magniy kationlaridan, hamda ternir, mis, nikel va boshqa mikroelementlardan tashkil 
topgan.  SoMak  tarkibidagi  organik  m oddalar  asosan  oqsillardan  iborat.  Oqsil 
shilim shiq m odda 
mutsin
 oziq m oddalam i biriktirib luqma hosil qilishda ishtirok 
etadi.  SoMak  tarkibidagi  asosiy  ferm entlar kuchsiz  ishqoriy  muhitda  faoliyat 
ko‘rsatuvchi 
amilaza
 va 
maliazalardir.
 Amilaza polisaxaridlami (kraxmal, glikogen) 
disaxarid maltozagacha parchalaydi. Maltaza maltozani glukozagacha parchaiaydi.
SoMakning  tarkibida  oz  m iqdorda  uchraydigan  boshqa  fermentlar  ham  bor: 
gidrolazalar,  oksireduktazalar,  transferezalar,  proteazalar,  kislotali  va  ishqoriy 
fosfatazalar. SoMak tarkibida bakteriotsid ta’sirga ega boMgan oqsil tabiatli modda 
lizotsim  (muromidaza)
  mavjud.
Oziq 
m o d d a la r  
ogMzbo‘shligMda oz, o‘rtacha 15 sekund vaqt davomida turadilar, 
shuning uchun  ham  bu  yerda kraxm al  toMa parchalanib ulgurmaydi.  Lekin ogMz 
b o ‘shligMdagi hazm ishgatushiruvchi ta’sir qilishi orqali oziq moddalami oshqozon- 
ichak yoMining keyingi qism larida parchalanishida katta ahamiyat kasb etadi.
So ‘lakning vazifalari.
  SoMak b ir necha vazifalami bajaradi.
Hazmga oidvazifalari-oz\q
 moddalami namlaydi, shilimshiq (mutsin) moddalar
278
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

qismlarini biriktirib ovqat luqmasini hosil qiladi, yutilishini osonlashtiradi, tarkibidagi 
fermentlar ta’sirida oziq moddalar gidrolizi boshlanadi.
Ekskretor vazi/asi-
 modda almashinuvida hosil b o ‘lgan b a’zi metabolitlar so‘lak 
tarkibida chiqariladi,  bularga siydik kislotasi,  m ochevinalar kiradi.  Shuningdek, 
ayrim  dorivor  m oddalar  (xinin,  strixnin)  va  organizm ga  tashqaridan  tushgan 
moddalaming ayrimlari (simob tuzlari, alkogol) so‘lak tarkibida ajraladi.
Himoya
  vo
2//o5/-so‘lak  tarkibida  lizotsim  saqlanganligi  tufayli  bakteriotsid 
xossasiga  ega.  Mutsin  kislota  va  ishqorlami  neytrallash  xossasiga  ega.  SoMak 
ta rk ib id a   k o ‘p  m iq d o rd a   im m u n o g lo b u lin la r   b o ‘lib ,  u la r  p a to g e n  
mikroorganizmlardan himoya qiladi. S o iak  tarkibida qon ivishi tizimigaoid moddalar 
aniqlangan,  bularga mahalliy  gemostazni  ta ’m inlovchi  qon  ivish  faktorlari:  qon 
ivishiga  qarshi  faktorlar  va  fibrinolitik  va  fib rin   stabillovchi  faollikka  ega 
moddalaming borligi.
Troßk vazifasi-
 soMak tarkibidagi kaliy, fosfor, ruxlar tish emalini shakllanishi 
uchun  sarflanadi.
So'lak  ajralishining  boshqarilishi.
  Oziq  m oddalar  og‘iz  bo‘shlig‘i  shilliq 
qavatidagi mexano-, termo- va xemoretseptorlarga ta ’sir qiladi. Bu retseptorlardan 
qo‘zg‘alish til (uch  shoxli nerv tolasi) va til halqum   nervlari, nog‘ora tolasi  (yuz 
nervi  tolasi)  va  hiqildoqning  yuqoridagi  nervlari  (adashgan  nerv  tolasi)  orqali 
uzunchoq miyadagi soMak ajratish markaziga boradi. U yerdan efferent tolalar orqali 
qo‘zg‘alish  so‘lak  bezlariga  boradi  va  so‘lak  ajralishi  boshlanadi.  Efferent  y o ‘l 
simpatik va parasimpatik tolalardan iborat. SoMak bezlari parasimpatik inneratsiyasi- 
til-halqum nervi v anog‘oratolalari, simpatik innervatsiyasi yuqori bo‘yin simpatik 
tugunlartolalari orqali amalga oshiriladi. Parasim patik tolalari oxiridan ajraluvchi 
mediator atseptilxolin ta’sirida so‘lak bezlari tuzlarga boy va organik moddalami oz 
saqlovchi  ko‘p  m iqdorda  suyuq  soMak  ajratadi.  Sim patik  tolalar  mediatori  no- 
radrenalin  ta ’sirida  so‘lak bezlari  oz miqdorda  quyuq,  yopishqoq,  oz m iqdorda 
mineral tuzlar saqlovchi va organik moddalarga boy soMak ajratadi. Adrenalin ham 
xuddi shunday ta ’sir qiladi. R-substanitsiyasi soMak ajralishini kuchaytiradi. C 0 2 
soMak  hosil  b o iish in i  kuchaytiradi.  Og‘riq,  salbiy  his  tuyg‘ular,  aqliy  zo'riqish 
so* lak ajralishini tormozlaydi.
SoMak ajralishi shuningdek, shartli reflekslaryordam idaham  boshqarilib turadi. 
Ovqatning tashqi ko‘rinishi, hidi, taom tayyorlashda hosil boMadigan tovushlarga 
shartli refleks hosil boMish mumkin.