O. T. Alyaviya, s h. Q. Q o d ir o V, A. N. Q o d ir o V, s h. H. H a m r o q u L o V, E. H. H a u L o V

Chaynash.
  Oziq  moddalar ogMz bo‘shlig‘iga qattiq  boMakchalar yoki  h ar xil 
darajadagi suyuqlik holatida tushishi  mumkin.  O ziq  m odda holatiga qarab o g ‘iz 
bo‘shliglida mexanik va kimyoviy ishlovdan o ‘tkaziladi yoki darhol yutib yuboriladi. 
Yuqorigi  va pastki  qator tishlar yordamida oziq  m oddani  mexanik parchalanishi 
chaynash
 deb ataladi. Chaynash chaynov, shilliq va til muskullari qisqarishi orqal i 
amalga oshiriladi.
OgMz bo‘shligMdagi retseptorlardan impulslar uch shoxli nerv orqali uzunchoq 
miyaga, u yerdan ko‘ruv dumbogMga vabosh miya p o ‘stlogMga boradi. Chaynashni 
boshqarishda  uzunchoq  miyaning harakatlantiruvchi  yadrolari,  qizil yadro,  q o ra
279
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

modda,  p o 'stlo q   o sti  v a  p o ‘stloq  tuzulm alari  ishtirok  etadilar.  Chaynashni 
boshqarishda ishtirok etadigan neyronlar to‘plami 
chaynash markazi
 deb ataladi. 
U yerdan uch shoxli  nerv  orqali chaynash muskullariga  impulslar boradi  va ular 
y ordam ida j a g ‘  y u q o rig a ,  -p a s tg a ,  o ld in g a,  -o rq a g a   va  yon  to m o n larg a 
harakatlanadi. Til, lunj va lab muskullari yordamida ovqat luqmasi harakatlantiriladi 
va  chaynash  y u z a sid a   u sh la b   turiladi.  C haynashni  boshqarishda  chaynov 
muskullari  va tishlar retseptorlaridan borgan  impulslar ham  katta ahamiyat kasb 
etadi.
Chaynash  quyidagi  davrlardan  iborat:  tinch  davri,  ovqat  luqmasini  og'izga 
kiritish, tusmollash (cham alash), asosiy davr, ovqat luqmasini yutishgatayyorlash 
davri.
76-rasm. Chaynashni kimogrammasi (I. S. Rubinov bo‘yicha).
I
 -  
tinch davri, II -  ovqat luqmasini og ‘tg a  kiritish,  III
 -  
tusmollash (chamalash), IV -  
chaynashning asosiy davri,  V -  ovqat luqmasini yutishga tayyorlash davri.
Yutish.
 Oziq m oddani o g ‘iz bo‘shlig‘idan me’daga oMkazilishi^w/MÄ
jarayoni 
orqali amalga oshiriladi. Yutish reflektor harakat bo‘lib og‘iz, halqum va kizilo‘ngach 
davrlaridan iborat.
Og'iz  davri  (ixtiyoriy)-
ovqat  luqmasi  til  bilan  qattiq  tanglayga  bosiladi  va 
tilning o‘rta qism idagi m uskullar harakati natijasida sekin asta luqma til o ‘zagiga 
siljitiladi.  Bu  yerda  ovqat  luqmasi  yumshoq  tanglay,  til  o ‘zagi  va  halqum  orqa 
devori m exanoretseptorlarini qitiqlaydi. Bu retseptorlardan qo‘zgalish uch shoxli, 
til halqum va hiqildoqning yuqori nervlarining afferent tolalari orqali yutish markazi 
uzunchoq  miyaga boradi.  U  yerdan  uch  shoxli,  til  osti,  til  halqum  va  adashgan 
nervlar  efferent  to la la ri  orqali  kelgan  im pulslar  yutishda  ishtirok  etadigan 
muskullarga keladi.
Halqum davrida (tez ixtiyorsiz)
 yumshoq tanglayni va hiqildoqni ko‘taruvchi 
muskullar qisqarishi hisobiga burun va nafas yo‘llari berqiladi.
Nafas markazi uzunchoq miyada nafas markazi yonida joylashgan  va u bilan 
payvasta (resiprok) m unosabatda bo'ladi. Shuning uchun ham yutinayotgan paytda 
nafas to‘xtaydi. Tilning harakati bilan ovqat luqmasi halqumga surib tushiriladi. Bu 
yerda luqmani halqum ga tushishiga ta’sir qiluvchi asosiy omil og‘iz bo‘shlig‘i va 
halqumdagi bosim lar bilan farqlanadi. Luqma halqumga tushishi bilan uning kirish 
sohasidagi m uskullar qisqaradi. Luqmani qizilo‘ngachga surib yuboradi. Bu yerda 
ham halqum va qizi!o4ngach o ‘rtasidagi bosimlar farqi  asosiy harakatlantiruvchi 
omil bo‘Iib xizmat qiladi.
Yutishdan oldin h  halqum -qizilo‘ngach sfinkteri yopiq boMadi, yutish davrida
280
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

halqumda bosim 45 mm simob ustunigacha ko'tariladi, sfinkter ochiladi va luqma 
qizilo‘ngachning boshlang‘ich  sohasiga tushadi,  bu yerdagi  bosim  30mm  simob 
ustunidan  ortmaydi.