O. T. Alyaviya, s h. Q. Q o d ir o V, A. N. Q o d ir o V, s h. H. H a m r o q u L o V, E. H. H a u L o V

Markaziy xemoretseptorlar.
  M arkaziy xemoretseptorlamingjoylashgan nuqtasi 
oxirigacha aniqlanmagan. Uzunchoq miyaning ventral yuzasidajoylashgan neyronlar 
yig‘indisi to ‘qimalararo suyuqlikda C 0 2 tarangligiga va vodorod  ionlari miqdori 
o ‘zgarishiga ta’sirchan.
Markaziy xemoretseptorlarmavjudligini oddiyyo‘l bilan isbotlash mumkin: agar 
tajribada  hayvonlaming arterial  va  sinokaroti  nervlari  kesib  q o ‘yilsa,  ular nafas 
markazining  gipoksiyaga  sezgirligi  yo‘qoladi,  lekin  giperkapniya  va  atsidozga 
sezgirligi to ‘liq saqlanib qoladi. M iya o ‘zagi uzunchoq miyaning yuqorisidan kesib 
q o ‘yilsa, yuqoridagi xarakterdagi reaksiya kuzatilmaydi. Markaziy xemoretseptorlar 
m iyam oddasida0,2 mm qalinlikdajoylashgan. Ikkita retseptor maydon farqqilinadi 
va  ular  o'rtasida  alohida  maydon  bor.  0 ‘rtadagi  maydon  H* ionlari  miqdorini 
sezmaydi.  Agar  shu  maydon  buzilsa,  ikki  yon  tomondagi  m aydonlar  sezgirligi 
y o ‘qoladi.
M arkaziy  xem oretseptorlar  p eriferik   xem oretseptorlarga  nisbatan  nafas 
markaziga kuchliroq ta’sir ko'rsatadi. 0 ‘pka ventilyatsiyasini sezilarli o ‘zgartiradi. 
O rq a   m iya  suyuqligi  faol  re a k s iy a s in in g   (P H )  0,01  g a   p a s a y is h i  o ‘pka 
ventilyatsiyasini 4 l/'min ga oshiradi.
Geperkapniya va atsidoz m arkaziy xemoretseptorlar faoliyatini  kuchaytiradi, 
gipokapniya  va alkaloz tormozlaydi.  Arterial  qonda C 0 2  tarangligi  o ‘zgarishini 
markaziy xemoretseptorlar (20-30 sek) periferik xemoresetorlarga (3-5sek) nisbatan 
sekinroq sezadi.
Nafas boshqarilishida boshmiyayarim sharlari po ‘stlog 'ining ahamiyati.
 Nafesni 
boshqarishda uzunchoq miya markazlaridan tashqari  M NT ning boshqa qismlari 
ham  qatnashadi.  Ayniqsa  bosh  m iya  katta  yarim  sharlari  p o ‘st!o g ‘i  alohida 
ahamiyatga ega.  Ular tashqi rauhit o ‘zgarishlari va organizm ning hayot faoliyati, 
shuningdek, ehtiyojiga qarab nafasni  moslashtiradi.
Nafas harakatlariningritmik va chuqurligining ixtiyoriy ravishda o ‘zgartirilishi, 
shuningdek, nafasning 4 0 -6 0  sek va undan ortiq vaqt ushlab turilishi, bosh miya 
yarim  sharlari  po‘st!og‘ining  nafasni  boshqarishda  ishtirok  etishini  isbotlovchi 
misol bo'la oladi.
Inson  va hayvonlarda bosh m iya yarim  sharlari p o ‘stlog‘ining ayrim  sohalari 
ta ’sirlanganda o ‘pka venlilyatsiyasi  kuchayganligi, ayrim sohalari  ta ’sirlanganda 
esa o ‘pka vensilyatsiyasi pasayganligi kuzatiladi. Limbik soha ta ’sirianganda o ‘pka 
ventilyatsiyasi keskin pasayganligi kuzatiladi. Boshmiyayarim sharlari po‘stlog‘ida
263
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

nafas faoliyatiga ta ’sir etuvchi aiohida sohalar yo‘q. Nafasga bog'liq o ‘zgarishlami 
uning turli sohalarini la ’sirlash yo‘li bilan hosii qilish mumkin.  Somatosensor va 
orbital  so h a la r  ta ’sirlanganda  sezilarli  o ‘zgarishlar  namoyon  b o ‘ladi.  Agar 
hayvonlarning  bosh  miya  yarim  sharlari  p o ‘stlog‘i  olib  tashlansa  va  1-2  min 
davomida b ir necha qadam qilishga to ‘g ‘ri  kelsa,  u holda hayvonda rivojlangan, 
uzoq davom  etadigan nafas yetishmovchiligini kuzatish mumkin, y a’ni tez-tez va 
kuchaygan nafas. Sliundan ko'rinib turibdiki, MNS ning yuqori qismiari ishtirokisiz 
nafas  faoliyati  tashqi  muhit  o ‘zgarishlariga  va  organizmga  qo‘yi!gan  talabga 
m oslasha olm as ekan.
Nafasning shartli refleks yo‘li bilan o ‘zgarishi mumkinligi sportchilarda startdan 
oldin nafasning o'zgarish faktlarini, ya’ni musobaqa boshlanishdan a w a l nafasning 
chuqurlashishi  va  tezlashishini  tushuntirib  beradi.  Nafasning  start  oldidagi  bu 
o ‘zgarishlari moslanish uchun ahamiyatli bo‘lib, sportchi organizmida ko‘p energiya 
sarflanishini  ham da  oksidlanish  jarayonlarining  kuchayishini  talab  qiladigan 
mashg‘ulotlarga  tayyorlash  imkonini  beradi.  0 ‘pka  ventilyatsiyasining  hajmini 
oshiradigan  nafas  harakatlarining  shartli  refleks  yo‘li  bilan  chuqurlashishi  va 
tezlashishi, shuningdek, yurak qisqarishlarining tezlashishi va kuchayishi, natijada 
qonning m inutlik hajmi ortishi tufayli ishlayotgan muskullarga zarur kislorodning 
q o ‘shim cha miqdori yetkazib beriladi,  hosii bo‘lgan  karbonat angidrid esa jadal, 
jismoniy ish vaqtida qonda karbonat kislota va almashinuvning boshqa mahsulotlari 
(sut kislotasi  va h.  k) to ‘píana boshlashdan  ancha  ilgariyoq chiqarib tashlanadi. 
Nafasni  boshqaruvchi  shartli  reflekslar  muayyan jism oniy  ishni  mashq  qilish 
jarayonida vujudga keladi. Mashq qilgan odamlarda nafas boshqarilishining shartli 
reflektor mexanizmi ancha takomillashgan.
Odam gapirganda va ashula aytganda nafas harakatlariga bosh miya katta yarim 
sharlari p o ‘stlog‘ining boshqaruvchi ta ’siri ayniqsa muhim ahamiyat kasb etadi.
T u rli  sh a ro itla rd a   nafas  oiish.  Jism o n iy   ish  vaqtida  nafas.  Jismoniy  ish 
bajarayotganda organizmning kislorodga boMgan ehtiyoji va karbonat angidrid ishlab 
chiqarishi o ‘rta hisobda 15-20 baravar ortadi. Bir vaqtning o‘zidao‘pka ventilyatsiyasi 
to‘qimalarga kerakli boMgan 0 2 ni yetkazib beradi v a C 0 2 dan halos qiladi.
H ar  b ir  insonda tashqi  nafas  ko'rsatkichi o'ziga xos  b o lib ,  nafas  olish  soni 
m inutda  16-25 tagacha yetadi, nafas hajm i esa 0 ,5 0 -2 ,5 1 gacha boMishi mumkin. 
Jism oniy ish bajarganda o‘pka ventilyatsiyasi, bajarayotgan ishga va 0 2  iste’mol 
qilishga  proporsional  ravishda o ‘zgaradi.  Chiniqmagan,  muntazam jism oniy  ish 
bilan shug‘ullanmagan odamlarda kuchli ish bajarganda o ‘pkaning minutlik hajmi 
m inutiga 80 l/min dan ortmaydi. Chiniqqan odamlarda esa minutiga  1 2 0 -1 5 0 1 va 
undan yuqori bo‘lishi mumkin.
Jism oniy ish vaqtida kislorod iste’mol qilish minutiga 100