O. T. Alyaviya, s h. Q. Q o d ir o V, A. N. Q o d ir o V, s h. H. H a m r o q u L o V, E. H. H a u L o V

Nafas  boshqarilishida  xemoretseptorlarning  ahamiyati.
  Tashqi  nafasning 
asosiy  vazifasi  arterial  qon  gazlar tarkibini  me’yorda  ushlab  turish,  kislorod  va 
karbonat angidridi gazlari tarangligini ta’minlashdan iborat. Odam qonida kislorod 
va  k arb o n at  a n g id rid n in g   ta ra n g lig i  ham  b ir  x ild a   sa q lan ad i.  Bu  o ‘pka 
ventilyatsiyasining  m etabolitik jarayonlarga  proporsional  ravishda  kuchaygani 
hisobiga  sodir  bo‘ladi.  N afas  olayotgan  havoda  C 0 2 miqdorining  ortishi  va  0 2 
miqdorining yetishmasligi, nafas hajm tezligini orttiradi, natijada alveolyar havoda 
va arterial qonda C 0 2 va 0 2 tarangligi deyarli o'zgarmaydi.
Nafas  boshqarilishida  qondagi  gazlar tarkibining  ahamiyatini  1890  yilda  L. 
Frederik  ikki  hayvonning  qon-tom irlarini  chalkashtirib  ulash  usuli  yordamida 
0
‘tkazgan tajribasida isbotlab berdi. Narkoz berilgan ikki itning uyqu arteriyalari va 
b o ‘yinturuq venalarini alohida qirqib kesishtirib ulagan. Tomirlar shunday ulanib, 
b o ‘yindagi  boshqa tom irlar qisib qo‘yilgach, birinchi  itning boshi  o‘z tanasidan 
kelayotgan qon bilan ta'm inlanm agan, balki  ikkinchi itning tanasidan kelayotgan 
qon bilan ta’minlangan, ikkinchi itning boshi esa birinchi itning tanasidan qon olib 
turgan. Agarda sha itlardan birining traxeyasi qisib q o ‘yilsa, biroz vaqt o ‘tgandan 
so lng,  uning  nafasi  to ‘xtab   qoladi  (
apnoe
),  ikkinchi  it  esa  tez-tez  nafas  olib 
halloslaydi 
(dispnoé).
  B unga  sabab,  birinchi  itning  traxeyasi  qisilganda  uning 
tan asid ag i  q o n d a  C 0 2  k o ‘payadi  (
giperkapiya
)  va  0 2  m iqdori  kam ayadi 
(
gipoksemiya
).  Qon  birinchi  itning tanasidan  ikkinchi  itning  boshiga  boradi  va 
uning  nafas  markazini  q o ‘z g ‘atadi.  Shu  sababli  ikkinchi  itda  nafas  kuchayadi 
(
giperventilyatsiya
),  n atijad a  ikkinchi  it  tanasidagi  tom irlarida  C 0 2  tarangligi 
pasayadi, 0 2 tarangligi esa ortadi.
Shu  ikkinchi  it tanasidan  kislorodga boy va karbonat angidridi  kam  qon  birinchi 
itning boshiga kelib, unda nafàs olishni to‘xtatib qo‘yadi. C 0 2, vodorod ionlari vagipoksiya 
nafas markazi neyronlariga ta’sir etib nafas faoliyatining kuchayishiga sabab bo‘ladi.
Bu omillar ta’sirida nafas markazi faoliyati kuchayadi. Nafas fâoliyatini boshqaruvchi 
xemoretseptorlar ikki guruhga bo‘ linadi: periferik (arteria!) va markaziy (medulyar).
Periferik xemoretseptorlar.
 Arterial qonda gaz tarkibi o ‘zgarishini (gipoksemiya, 
giperkapniya va atsidoz) sezuvchi retseptorlar ikki jo y d a joylashgan: aorta ravog‘i 
va uyqu arteriyasi boMinadigan joyda (korotid sinusida).
Qonda Oj  m iqdorining kamayishi  arterial xemoretseptorlami ta ’sirlab, o ‘pka 
ventilyatsiyasini reflektor tarzida kuchaytiradi. Bu retseptorlar doimiy qo‘zg‘algan 
holatda  bo‘lib,  s o f 0 2 dan  nafas  olganda  pasayadi.  Q onda  0 2  ning  tarangligi 
m e ’y o rid a g ig a   n is b a ta n   p a s a y s a   ham   a o rta   r a v o g ‘i  k a ro tid   sin u si 
xemoretseptorlaridan boradigan afferent impulslarborishini kuchaytiradi.
262
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

B undan  tash q ari,  arte ria l  q o n d a   C 0 2 ta ra n g lig in i  v a  v o d o ro d   ionlari 
konsentratsiyasining ortishi aorta ravog‘i va karotid tanachalaridan  boruvchi af­
ferent impulslami oshiradi. Gipoksiya vaqtida xemoretseptorlami C 0 2ga sezgirligi 
pasayadi.Tomirlardagi xemoretseptorlar qonninggaztarkibio‘zgarishigao‘tasezgir. 
Ulam ing sezgirlik darajasi arterial qonda O, va C 0 2 tarangligining o ‘zgarishi, hatto 
nafas olish, chiqarish, chuqur va kam  nafas olishga bog'liq.
Xemoretseptorlarning sezgirligi  nerv tizimi tomonidan nazorat qilib turiladi. 
Parasim patik  nerv  sistemasi  afferent  tolalarini  ta ’sirlash  ulam in g   sezgirligini 
pasaytiradi, simpatik tolalami ta ’sirlash esa kuchaytiradi.