O. T. Alyaviya, s h. Q. Q o d ir o V, A. N. Q o d ir o V, s h. H. H a m r o q u L o V, E. H. H a u L o V

mm sim ust
 ga 
yaqin  bo‘ladi.  Oksigemolobin dissotsiatsiyasi  natijasida ajralib chiqqan  kislorod 
molekulalari past taranglikka ega b o ‘lgan joylarga o ‘ta boshlaydi.  T o ‘qimalarda 
k islo ro d n in g   tarangligi  ko‘p ch iIik   o m illarg a  bog‘liq:  qon  o q ish   tezligiga, 
kapillarlaming tuzilishi va bir-biri orasidagi masofaga, hujayralaming kapillarlarga 
nisbatan joylashishiga,  oksidlanish jarayonlari  faolligiga va h.  k.  T o ‘qimalararo 
suyuqlikda kislorodning tarangligi 2 0 - 4 0  
mm sim ust
 ga teng.
Kapillyarlardan o ‘tayotgan  qondan  to ‘qimaga o ‘tgan 0 2m iqdorining qon  0 2 
sig‘imiga nisbati -  qonning kislorod sig ‘imi -  
kislorodning o 'tilizatsiya koeffitsienti 
deb ataladi. Tinch turgan vaqtda bu k o ‘rsatgich 30-40%  ga teng. T o ‘qimalaming 
kislorodga  bo'lgan  ehtiyoji  turli  boM ganligi  uchun  kislorodning  utilizatsiya 
koeffitsienti ham turlicha bo' ladi. Masalan: miokardda, miyaning kul rang moddasida, 
jigarda  4 0 -6 0 %  ga teng.  Og‘ir jism o n iy   ish  bajarganda  sk d e t  m uskullarida  va 
yurakda  90%   gacha  yetadi.  Bosh  m iyaning  kul  rang  moddasida  oq  moddasiga 
nisbatan 8 -1 0  baravaryuqori. B uyrakning po'stloq moddasida m ag ‘iz moddasiga 
nisbatan 20 baravar yuqori.
Karbonat angidridning hujayralardagi tarangligi 60 
mm sim .. ust
 gacha bo'ladi. 
T o ‘qimalararo suyuqlikda 46 
mm sim. ust
 ga teng. Arterial qonda esa 40 
mm sim ust 
ga teng. Karbonat angidridi bosim largradiyentibo‘yichato‘qim adan kapillarlarga 
o ‘tadi.
N a f a s n in g   b o s h q a rilis h i.  N a fa s n i  b o shqaruvchi  m e x a n iz m la r  nafas 
sistemasining turli qismlarida ham da markazty nerv sistemasining turli boMimlarida 
joylashgan tuzilmalar ishtirokida am alga oshirilib, organizmnmg kislorodga boMgan 
ehtiyojini qondirishga qaratilgan jarayondir.
0 ‘pka orqall nafas olíshning asosiy fiziologik ahamiyati arterial qonda gazlaming 
optimal miqdorini ushlab turishga qaratilganl igidadir.
Tashqi  nafasning boshqarilishi  reflektor yoMlar bilan am alga oshirilib,  o ‘pka 
to ‘qim alari  va  qon-tom irlarning  refleksogen  sohalarida jo y la sh g a n   m axsus 
retseptorlarqo‘zgalishi hisobiga am alga oshiriladi. Nafasni boshqaruvchi markaziy 
mexanizmlar orqa miya nerv elem entlarida, uzunchoq miyada va M N T ning yuqori 
qism larida joylashgan.
M iya  o ‘zagin¡ng  nafas  neyronlari  orqa  miya  m otoneyronlariga  va  nafas
257
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

m uskullariga ritmik ravishda signallar yuboribturadi. 
Nafas markazi.
  Uzunchoq 
m iyaning  nafas  ritmini  ta’minlovchi  hususiy  yadrolari  to ‘plami 
nafas  markazi 
deyiladi.
N afas  m arkazlari  fiziologik  sharoitda  qondagi  0 2  va  H+  lar  konsentratsiyasí 
h a q id a g i  a x b o ro tn i  p e rife rik   v a   m a rk a z iy   x e m o re ts e p to rla rd a n   o la d i. 
Xem oretseptorlardan  kelayotgan  afferent  signallar  nafas  markaziga  kelayotgan 
boshqa  afferent ta ’sirlar bilan  ham korlikda  ishlaydi,  lekin  oxir oqibat nafasning 
gumoral  boshqarilishi  neyrogen boshqarilishidan ustunlik qiladi.  Masalan,  inson 
uzoq  vaqt  nafasni  ixtiyoriy  ushlab  turolmaydi,  chunki  bu  paytda  gipoksiya  va 
giperkapniya kuchayib ketadi natijada nafas olishga majbur b o ‘ladi.
N afas m arkazi ikkita asosiy funksiyani bajaradi: birinchisi 
motor
 yoki 
harakat 
funksiyasi,
  nafas  muskullarining qisqarishi  bilan  namoyon  bo‘lad¡  va  ikkinchisi 
gomeostatik
 -  ichki muhitdagi 0 2 va 
C 0 2
 konsentratsiyasiga bogMiq holda nafas 
o ‘zgarishi kelibchiqadi.
N afas  markazining  harakat  funksiyasi  MNT  ning  boshqa  funksiyalari  bilan 
ham korlikda nafasni organizmdagi metabolitikehtiyojiga moslab turadi.
N afas  markazining gomeostatik  funksiyasi  gazlaming ( 0 2,  CO:)  va  rNning 
qondagi va m iya suyuqligidagi fiziologik miqdorini ta’minlab turadi. Tana harorati, 
gazlar tarkibi o ‘zgargan muhitdagi, masalan, ortgan va pasaygan barametrik bosimda, 
nafasni ta ’minlaydi.