O. T. Alayiya, sh. Q, Q o d ir o V a. N. Q q d ir o V, sh. H. H a m r o q u lo V e. H. H a lilo y

R e tik u ly a r fo r m a ts iy a b ila n k a tta y a r im s h a r la r p o 's t l o g 'i
о ‘rta sid a g i (retiku lo -ko rtika l) m u n o sa b a tla r
K atta yarim sharlar 
p o ‘stlo g ‘ida ro ‘y beradigan bioelektr jarayonlarini tekshirish shuni 
k o ‘rsatdiki, tiyraklik holati uchun xarakterli b o ‘lgan past voltli tez-tez 
elek tr teb ran ish la ri eshituv, k o ‘ruv, ta g til va boshqa tu rli-tu m an
rese p to rla r t a ‘sirlan g an d a k u chayadi y o k i h atto y u z ag a chiqadi. 
Bunday effekt 
fa o lla sh ish reaksiyasi
deb ataladi. K atta yarim sharlar 
p o ‘stlog‘ining tegishli reseptorlardan im pulslar olib turadigan sen­
122

---

sor sohasidagi emas, ham m a qism ida faollashish reaksiyasi ro ‘y beradi 
va ta ‘sir to ‘xtagandan keyin ham bir necha vaqt davom etaveradi. 
Shu faktlarga asoslanib, butun p o ‘stloq faolligini oshiradigan va uni 
m uayyan q o ‘z g ‘alish holatida saqlaydigan m arkaziy m exanizm bor, 
degan xulosa chiqarildi.
M iya o ‘zani uzunchoq m iya pastidan yoki Varoliy k o ‘prigining 
p a s tro g ‘id a n q irq ib q o 'y ilg a n m u sh u k n in g k a tta y a rim sh a rla r 
p o ‘stlog‘idagi elektr potensiallarini F.Bremer qayd etgan. M iya o ‘zani 
yuqoridagicha qirqib q o ‘yilganda tiyraklik holati uchun xarakterli 
elektr faolligi saqlanib turaveradi. M iya o ‘zani o ‘rta miya ro ‘parasidan 
qirqib qo‘yilganda, katta yarim sharlar p o ‘stlog‘ida uyqu holati uchun 
xarakterli bo‘lgan yuksak voltli sust elektr tebranishlari yuzaga keldi. 
Bu katta yarim sharlar p o ‘stlo g ‘iga o ‘rta m iyaning faollashtiruvchi 
ta ’sir k o ‘rsatishidan guvohlik beradi. G.Megun v a G.M orutssi m iya 
o ‘zanining turli qism lariga m ikroelektrodlarni stereotaksis apparatlari 
yordam ida kiritib, retikulyar form atsiyaga t a ’sir etganda katta yarim
sharlar p o ‘stlo g ‘ida u y g ‘onish va tabiiy tiyraklik holatlari uchun 
x arak terli elek tr fao llig in in g o ‘zgarishini 1949-yilda aniqlashdi. 
Talamusning nospesifik yadrolari va gipotalam usning dorsal bo ‘limiga 
t a ’sir etib, shunga o 'x sh a sh reaksiyani yuzaga chiqarishi m umkin.
M iya o ‘zan in in g yu q o ri b o ‘lim larid ag i re tik u ly a r fo rm atsiy a 
yem irilganda k atta yarim sharlar p o ‘stlo g ‘ining sensor sohalariga 
m axsus o ‘tkazuvchi y o ‘llar orqali afferent im pulslar kelib turishiga 
qaramay, hayvon chuqur uyqu holatiga kiradi. Bunday operatsiyadan 
keyin hayvon uzluksiz uxlab, tashqi ta ‘sirlarga reaksiya k o ‘rsatm aydi 
desa b o ‘ladi. K atta yarim sharlar va p o ‘stlo g ‘ining norm al ishlashi 
m iya о ‘zanining retikulyar form atsiyasi va talam usning nospesifik 
y a d ro la rid a n to n u s lo v c h i, fa o lla s h tiru v c h i im p u lsla r k e lish ig a
anchagina b o g ‘liq ekanligi shu bilan isbot qilinadi.
B ir qancha m a ‘lum otlar shundan dalolat beradiki, har xil afferent 
ta ’sirlarda retikulyar tizim hujayralarining turli guruhlari faollik holatiga 
keladi, shu tufayli retikulyar formatsiya katta yarim sharlar p o ‘stlog‘iga 
b ir x ild a fa o lla s h tiru v c h i t a ’sir k o ‘rsa tm a y d i. M a sa la n , o v q a t 
reflekslarida retikulyar formatsiya va katta yarim sharlar p o ‘stlog‘ining 
e le k tr r e a k s iy a la r i h a y v o n n in g h im o y a la n is h r e a k s iy a s id a
kuzatiladigan elektr reaksiyalaridan k atta farq qilishi P.K.Anoxin 
labaratoriyasida k o ‘rsatib berildi.
K o‘tariluvchi faollashtiruvchi retikulyar form atsiyaning faoliyatini 
organizm ning ham m a reseptorlaridan keluvchi im pulslar saqlab turadi,
123

---

chunki talam u sg a im puls y etk azib b eradigan afferen t to lalard an
retikulyar formatsiyaga bir talay kollaterallar chiqadi. Bundan tashqari, 
retikulyar form atsiyaga miyachadan, p o ‘stloq ostidagi gangliylardan, 
limbik sistem adan va katta yarim sharlar po ■
stlog‘ idan im pulslar kelib 
turadi. Retikulyar formatsiya katta yarim sharlar po‘stlog‘iga katta ta ’sir 
k o ‘rsatish va uning faollik darajasini saqlab turish bilan birga, o ‘zini 
ham m iya p o ‘stlog‘idan keluvchi im pulslar doimo idora etib turadi.
Retikulyar formatsiya p o ‘stloq ostidagi yadrolarga va gipotalamusga 
chambarchas bog‘liq. Retikulyar formatsiyaning o ‘rta miyadagi b a ’zi 
qismlariga ta ’sir etilganda, xuddi shuningdek gipotalamusning dorsal 
qismi, po‘stloq osti yadrolari va limbik sistema ta ’sirlanganda hayvonning 
xulq-atvoriga bevosita aloqador bo‘lgan b a ’zi o ‘xshash effektlar kelib 
chiqishi buning dalilidir. Kalamushlar bosh m iyasining turli sohalari -
gippokamp, gipotalamusning dorsal qismi va o ‘rta miyaga elektrodlami 
surunkasiga kiritib q o ‘ygan J.O lds tajribalari favqulodda ibratlidir. 
Elektrodlar stimulyatorga ulab qo‘yilgan. Kalamush richagni oyoq panjasi 
bilan bosib stimulyatorni ishga sola olardi. Kalamush richagni tasodifan 
bosib m iy an in g m u ay y an stru k tu ra la rid a q isq a m u d d a tli e le k tr 
tebranishini vujudga keltirgach, richagni muntazam bosib, o ‘z miyasining 
m arkazlariga ta ’sir eta boshlaganligi eksperem entda m a’lum b o ‘ldi. 
Elektrodlar gipotalamusning dorsal qismi yoki o‘rta miyaning retikulyar 
formatsiyasiga yaxshi joylashtirilgan b o isa , kalamush boshqa har qanday 
faoliyatdan vos kechib va ovqat bilan ishi b o ‘lmay richagni soatiga 8000 
m artagacha bosaverdi. E lek tro d lar bosh m iyaning y u qoriroqdagi 
bo‘limlarigajoylashtirilganida o‘ziga-o‘zi ta ’sir etish chastotasi kamaydi. 
Bu tajribalarga asoslanib, hayvon m iyasining muayyan strukturalariga 
ta ’sir etilganda qandaydir musbat reaksiyalar kelib chiqadi, ularni shartli 
ravishda «qanoat» yoki «rohat reaksiyalari» deb atashadi.
Elektrodlar gipotalam usning m edial qism ida turgan b o ‘lsa, o ‘ziga- 
o ‘zi ta ’sir etish chastotasi hayvonning tajribadan oldin och b o ‘lganiga 
y o k i m ir iq ib o v q a t y e g a n ig a q a ra b o ‘z g a r d i. E le k tr o d la r
gipotalam usning lateral qism iga kiritilgan b o ‘lsa, o ‘zig a-o ‘zi ta ’sir 
etish chastotasi jin siy gorm onlar kiritilgach kuchayib, kastratsiya 
(bichish)dan keyin kamaydi. 0 ‘ziga-o‘zi ta ’sir etish tajribalarida yuzaga 
c h iq a d ig a n re a k s iy a la r o v q at re fle k s la rig a y o k i sh a rtsiz jin s iy
reflekslarga b o g ‘liq ekanligi yuqoridagi m a ’lum otlardan k o ‘rinib 
turibdi. Bu reflekslar katta yarim sharlarning lim bik tizim i, p o ‘stloq 
ostidagi yadrolar, retikulyar form atsiya va gipotalam us ishtirokida 
yuzaga keladi.

---

E lektrodlar oraliq m iyaning dorsal qism iga yoki gipotalam usning 
ventro-m edial yadrosiga kiritib q o ‘yilganda boshqacha reaksiyalar 
ro ‘y berdi. Bu holda hayvon bir m arta o ‘ziga-o‘zi ta ’sir etgach richagga 
tegm aydigan b o ‘lib, qoldi. B unday ta ’sir salbiy em otsiyalarga sabab 
b o ‘ldi. M ushuk m iyasining shu sohasiga ta ’sir etilganda u g ‘azabga 
kelib, yonidagi hayvonlarga chovut solaverdi.
R e tik u ly a r fo rm a tsiy a o ra liq m iya m a rk a z la ri, p o ‘stlo q osti 
yadrolari va lim bik sistem a bilan birgalikda xulq-atvorning shartsiz 
reflektor, in stin k tiv reak siy alarin i yuzaga chiqarishda qatnashuvi 
yuqoridagi tajribalardan k o ‘rinib turibdi. Bu reaksiyalarning yuzaga 
chiqishi n atijasid a organizm ning hayot uchun m uhim ehtiyojlari 
q o n d i r i l a d i , b u e h t i y o j l a r e s a h a y v o n la r x u lq - a t v o r i n i n g
ra g ‘batlantiruvchi (m otivatsiya) sabablari sifatida muhim dir. Ammo 
p o ‘stloq ostidagi yadrolarga yoki m iya o ‘zaniga ta ’sir etish ustidagi 
ta jrib a la rg a m iy an in g shu b o ‘lim lari x u lq -a tv o rd a hal q ilu v ch i 
a h am iy atin i isb o t e ta d ig an d a lil deb q ara sh y a ram a y d i, chunki 
m a rk a z iy n e rv s is te m a s in in g p a s tro q d a g i b o ‘lim la ri y u z a g a
chiqaradigan reaksiyalarni katta yarim sharlar p o ‘stlog‘i nazorat qilib 
turadi.
O d a m d a m u ra k k a b n e rv f u n k s iy a la r i k a tta y a rim s h a r la r 
p o ‘s tlo g ‘iga k o ‘chganligi, y a ’ni