qarshi tom ondagi yozuvchi m uskullar tonusi kam ayadi. Tonusining
bunday qayta taq sim lan ish i chap tom ondagi o y oqlarning yanada
h a ra k a tla n is h ig a v a b in o b a rin ta n a n in g o ‘n g g a, y a ‘ni
sich q o n
o ‘tayotgan tom onga burilishiga im kon beradi.
M ag n u s a n iq la g a n q o n u n iy a tla r o d am sp o rt v a g im n a stik a
m ashqlarini bajargan vaqtda ham kuzatiladi; bu qoniniyatlarni to ‘g ‘ri
tadbiq etish k o ‘proq ratsional m ashq qilish uchun aham iyatli. Sport
fiziologiyasining «boshning yetakchi aham iyati tarzi» degan prinsipi
o ‘ s h a q o n u n i y a t l a r g a a s o s la n a d i. B u n g a m u v o f iq , g a v d a
harakatlaridan ilgari bosh tegishlicha harakatlansa, gavda harakatlari
osonlashadi. B osh teg ish lich a harak atlan g an d a tan a v a q o ‘l-oyoq
m u s k u lla rin in g to n u si m u a y y a n h a ra k a tn i
b a ja ris h u c h u n eng
m aqbul tarzd a taq sim lan ad i. M asalan, konki u chganda y ugurish
y o ‘lk alarid a b u rilish vaq tid a bosh teg ish li to m onga bu rilish i lozim .
S h ta n g a n i s ilta b k o ‘ta rg a n d a sh ta n g a k o ‘ta ru v c h i q o ‘ln i y o n
tom onga burish va boshni b ir m uncha orqaga engashtirish harakatni
o s o n la s h tir a d i. F iz io lo g iy a n u q ta i n a z a r id a n b o s h n o t o ‘g ‘ri
v aziy atd a b o ‘lsa, b a ‘zi gim n astik a m ashqlari q iyinlashadi va hatto
bajarish m um kin b o ‘lm ay qoladi.
Rostlanish reflekslari.
Tonik rostlash yoki to ‘g ‘rilash reflekslarini
o ‘rta m iya yuzaga chiqaradi va binobarin, bulbar hayvonlarda bunday
reflekslar b o ‘lmaydi. M iyani to ‘rt tepalik yuqorisidan qirqib q o ‘yish
operatsiyasidan keyin hayvon bir necha vaqt o ‘tgach boshini, so ‘ng,ra
esa butun tanasini ham k o ‘tarib, oyoqqa turadi, y a ‘ni tabiiy vaziyatini
oladi. Bunday reflekslar faqat o ‘rta miyasi butun hayvonlarda kuzatiladi.
Bu reflekslarning yuzaga chiqishida labirintlar, b o ‘yin m uskullari va
gavdaning teri yuzasidagi reseptorlar ishtirok etadi.
H ayvon yonlam a yotgan boT sa, boshini k o ‘taradi v a bosh tepasi
y uq o rig a qaragan ta b iiy v aziy atn i oladi. O g ‘irljk k u chining g ‘ayri
ta b iiy y o ‘n a lis h i tu fa y li v e s tib u ly a r a p p a ra t re s e p to r la r in in g
t a ’sirlanishi n atijasid a hayvon boshi reflek s y o ‘li b ilan k o ‘tarilib,
tabiiy vaziyatni oladi. Ammo vestibulyar apparat yem irilgan taqdirda
gavda b iro r q attiq
yuzada yon lam a y o tsa, bosh ro stla n a d i, ayni
v aqtda faqat bir tom ondagi teri reseptorlari t a ‘sirlanadi. B u holda
b ir to m o n d ag i t a ‘sirla n ish ig a ja v o b a n b o sh re fle k s y o ‘li bilan
ro stla n a d i. B u n d a b ir to m o n d ag i teri n e rv la rin in g t a ’sirla n ish i
quyidagicha isbot etiladi: yon lam a yo tg an hayvon ustig a ozgina
yukli taxta qo‘yilsa, ikkala tom ondagi teri nervlari sim m etrik ravishda
ta ’sirlanib, bosh yan a p astga tushadi. Taxta olib q o ‘y ilg ac h
va bir
116
tom ondagi teri y a n a t a ‘sirlangach bosh ta g ‘in reflek s y o ‘li bilan
k o ‘tariladi.
Boshning k o ‘tarilishi rostlash reflekslarining faqat birinchi fazasini
tashkil etadi. Ikkinchi fazasi boshdan keyin tananing refleks y o ‘li
bilan rostlanishidan iborat. Bu refleks ham ikki tom onlam a boshlanadi:
b o ‘y in m u sk u llarid ag i p ro p rio re se p to rla rn in g va tan a te risid ag i
reseptorlarning ta ’siranishidan kelib chiqadi.
D ese re b ratsiy ala n g a n hay v o n y o n lam a y o tg an d a b irin ch i d av r
tu fay li boshini k o ‘tarsa, b o ‘yin m usk u llarin in g p ro p rio resep to rlari
t a ’s ir la n a d i v a s h u n g a ja v o b a n ta n a n i r o s tlo v c h i
m u s k u lla r
q isq arad i. Shunday qilib, avval bosh k o ‘tarila d i, k ey in boshning
k o ‘ta rilish i o q ib atid a ta n a k o 'ta rila d i v a hay v o n n o rm al v aziy atn i
oladi.
H a y v o n y o tg a n ic h a b o s h in i b o g ‘la b , r o s tla n is h ig a im k o n
berilm asa,
tanasi baribir rostlanaveradi, endi b o ‘yin m uskullaridagi
proprioreseptorlarning ta ’sirlashidan qat‘iy nazar, hayvon gavdasining
qaysi tom onida yotgan b o ‘Isa, o ‘sha tom onidagi terining bir yoqlam a
ta ’sirlanishi tufayli tana rostlanadi. Buni yuqorida aytilgan tajribaga
o ‘xsh ash ta jrib a b ila n isb o t etish m um kin: hayvon u stig a ta x ta
q o ‘yilsa, ikkala tom ondagi terining ta ‘sirlanishi tufayli tanani rostlash
refleksi yuzaga chiqm aydi.
S h u n d ay q ilib , b o sh n i ham , ta n a n i ham ro stla y d ig a n ik k ita
m exanizm bor: birinchi m exanizm da vestibulyar apparat reseptorlari
v a te ri r e s e p to r la r i t a ‘s ir la n s a , ik k in c h i m e x a n iz m d a b o 'y in
m u sk u llarin in g p ro p rio resep to rlari va tan a terisid ag i re sep to rlar
t a ’sirlanadi. Bu tonik reflekslam ing m arkazlari o ‘rta m iyada b o ‘lib,
ularning yuzaga chiqishida qizil yadro faol ishtirok etadi.
V estibulyar apparat resep to rlarid an va b o ‘yin m uskullarining
proprioreseptorlaridan keluvchi im pulslar boshning turli vaziyatlarida
k o ‘zning burilishiga ham sabab b o ‘ladi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
