O ’qu V u sl ubiy m a jmu a

Aholi kurashining shakllari 
Xorazm xalqi azaldan erksevar edi. U zulm, adolatsizlik, nohaqlik va 
suiiste’molchiliklarga qarshi kurashdi. Dehqonlarning kuchayib borayotgan noroziligi 
soliqlarni to`lashdan, majburiyatlarni bajarishdan ommaviy bosh tortishda, yirik 
zamindorlar yerlarini egallab olishda, soliq yig`uvchilarga va xonlik ma’muriyatining 
boshqa vakillariga hujum qilishda namoyon bo`lardi. Dehqonlarning chiqishlari feodallar 
va amaldorlar uylarini vayron qilish, qarz tilxatlarini yirtib tashlash va soliq yig`uvchilarni 
quvib yuborish bilan birga kechgan stixiyali isyonlar tarzida o`tar edi. 
Vaqt o`tgan sayin, xon hokimiyati va mahalliy ma’murlar zulmi zo`rayishi 
barobarida dehqonlar noroziliklarining uyushganligi va ommaviyligi ham o`sib bordi. XIX 
asrning 80-yillarida Pitnak, Hazorasp, Yangi Urganch, Aymanqal’a, Ko`hna Urganch 
tumanlarida dehqonlar guruhi vujudga kelib, kurash keskin tus ola boshladi. Ularni 
jazolash, ayniqsa, shafqatsiz bo`lgan. Xon ixtiyorida qo`zg`alonchilarga qarshi kurash 
uchun kuchlar yetarli emasdi, shu sababli, u podsho hukumati qo`shinlarini yordamga 
chaqirdi. Dehqonlar guruhi rahbarlari qatl etildi, ayrimlarining esa qarindoshlari ham 
o`ldirildi. 
Biroq dehqonlar g`alayonlari to`xtab qolmadi.i Xon amaldorlarining xabar 
qilishicha, "ko`plab joylarda g`alayonlar ro`y berayotgan" edi.» 1902-yilda Matyoqub 
pishiq rahnamoligida Xonqa, Hazorasp, Bog`ot dehqonlari qo`zg`alon ko`tarishdi. Xon "oq 
podsho" qo`shinlariga murojaat qilishiga to`g`ri keldi, ular jazolovchi rolini o`ynashdi. 
Qo`zg`alon tor-mor etildi, rahbarlari qo`lga olindi va qatl qilindi. 

---

261 
Xon va mustamlakachi hokimiyatga nafrat, qashshoqlik va himoyasizlik tug`dirgan 
qahr-g`azab xalq g`alayoiilarining yangidan-yangi to`lqinlarini keltirib chiqaraverdi. 
Norozilik ommaviy tus oldi va chuqur tomir otdi. XX asr boshlarida arzimas sabablarga 
ko`ra qo`zg`alonlar yuz bera boshladi. Ba’zi tumanlarda yaxshi kun kechirishni istagan 
dehqonlar xonlikdan ommaviy tarzda — yoppasiga qocha boshladilar. Boshqa tumanlarda 
esa dehqonlar soliqlar kamaytirilishini, qolaversa, yer va suv adolatli taqsimlanishini talab 
etishardi. 1906-yilda Yangi Urganch, Xonqa, Hazoraspda dehqonlar yirik zamindorlar 
yerlarini egallab ola boshlashdi va soliqlar tugatilishini talab qildilar. 
1910—1911-yillarda qurg`oqchilik bo`ldi va xonlik ocharchilik girdobida qoldi. 
Zararlarni qoplash uchun ma’murlar aholidan imkoni bo`lgan hamma narsani tortib ola 
boshlashdi. Soliqlar o`sib bordi, aholining ommaviy qashshoqlashuvi kuchaydi. 1914-yilga 
kelib dehqon xo`jaliklarining 60 foizi og`ir qarzlarga botib qolgandi. 1910— 1917-yillarda 
dehqonlar g`alayonlari bo`ldi: feodal va boylarni kaltaklash, o`ldirish, ularning imoratlari, 
xo`jalik inshootlari va omborlariga o`t qo`yish va buzib tashlash kabi harakatlar avj oldi. 
1912-yilgi Hazorasp, Xonqadagi qo`zg`alon alohida dadilligi bilan ajralib turardi. 
Dehqonlar yirik zamindorlar va xonlik amaldorlari yerlarini egallabola boshladilar. Xon 
o`zining eng sara qo`shinini qo`zg`alonni bostirishga yubordi. Ammo kutilmagan voqea 
yuz berdi, Alieli va Toshovuz o`rtasida ular qo`zg`alonchilar tomonidan tor-mor etildi. 
Xonga madadga yetib kelgan podsho hukumati qo`shinlari qo`zg`alonni qiyinchilik bilan 
bostirishdi. Qo`zg`alon xalq norozilik chiqishlaridagi yangi omilni namoyon etdi — ular 
o`qotar qurollar bilan qurollangan va urush olib borish taktikasini o`rgangan edilar. 
Xalq g`alayonlari xonlikda ijtimoiy-siyosiy harakatlar rivojlanishiga kuchli ta’sir 
o`tkazdi. Davlatda vujudga kelayotgan yalpi norozilik vaziyatining bevosita ta’siri ostida 
jadidchilikning Xiva xonligidagi ko`rinishi bo`lgan