O ’qu V u sl ubiy m a jmu a

Sayid Muhammad Rahimxon II (1864-1910) 
1872 yilda Hindiston vitse qiroli huzuriga 
elchi jo`natib ruslar tahdidiga qarshi Angliyadan madad so`ragan edi. Xonning elchisi 
Aminboy Muhammad o`g`li Kalkutta shahrida Lord Norsbruk bilan muzokaralar olib boradi. 
Ammo Angliya Xivaga yordam ko`rsata olmaydi, u Russiya bilan aloqani buzishni 
xohlamasdi.

---

202 
Xiva endi o`z kuchi va imkoniyatiga qarab ish ko`rishi lozim edi. Xonlikning 
qo`shinida hammasi bo`lib 27 eski zambarak 2 ming otliq askar, 4 ming navkardan iborat 
qo`shin, ular ham asosan poytaxtda jamlangan edi.
Xiva xoni masalani tinch yo`l bilan hal qilishga urinishlari behuda ketgach, harbiy 
kengash chaqirib, mudofaa rejalarini tuzadi va dushman istilochilarga qarshi o`zining 
lashkarboshilarini safarbar qiladi.
Matmurod devonbegi, Mahmud Yasovul boshi, Yoqubbek qalmoq, Eltuzar inoq va 
Bobomehtar rahbarligidagi o`zbek va turkman (yovmat) yigitlari rus qo`shinlari hujumini 
qaytarish uchun ikki guruhga bo`linib yo`lga to`shadilar. 
Xivaga yurish 1873 yil may oyida boshlanadi. Muhammad Yusufbek Bayoniy 
“Shajarayi Xorazmshohiy” asarida bunday yozadi: 
“...Rossiya davlati mundin burun besh martaba Xorazm yo`lida tashnalikdan qirilib, ba`zilari 
Xorazmga borib urushib qirilib, hanuzgachaaslo zafar topa olg`onlari yo`q erdi. Bas, 
imperator a`zam bu bobda tamom arqoni davlati bilan maslahat etib, ul tarafga bormoqqa 
qaysi yo`l yaxshiroq ekanini ham bilmay, lojaram (chorasiz-mualliflar) Xorazm ustiga to`rt 
tarafdan askar yubormoqni iltimos etadilar (lozim ko`rmoq-mualliflar)”. 
General Kaufman Turkiston lashkari bilan ikkinchisi Kavkaz qo`shinlari, uchinchisi 
general Verevkin boshliq Orenburg lashkari va to`rtinchisi Lomakin rahbarligidagi jami 12 
ming kishidan iborat yaxshi qurollangan qo`shin Xorazm ustiga yuradi. Kaufmanga umumiy 
qo`mondonlik topshiriladi. Rus qo`shini Turkiston qo`shinlariga (22 rota, 1800 kazak va 18 
to`p) general Kaufman, Orenburg otryadiga polkovnik Lomakin (12 rota, 800 kazaq 8 to`p) 
qo`mondondan bo`lib, Orol flotiliyasi ham ular ixtiyoriga berilgan edi. Imperator Aleksandr II 
Xiva yurishiga katta e`tibor beradi. Xatto, aytish joizki, imperator oilasining a`zolari-buyuk 
knyazlar Xiva sari yurishda bevosita qatnashadilar. Nikolay Kanstantin, Yevgeniy 
Romanovlar va Gertsog Leytenbergskiy kabi oliy zotlarning harbiy qismlarga qo`mondon 
qilib tayinlangani ham Rossiyaning Xiva istilosiga katta e`tibor berganini ko`rsatadi. 
Amudaryodan o`tib, Muhammad Rahimxon II (Feruz) boshliq xonlikning shahar va 
qishloqlarini birin-ketin egallay boshlaydi. Turkiston xalqlarining qonxo`r jallodi chor 
generali
M.D.Skobelev 1864 yilda bosh ko`targan polyak 
vatanparvarlarining isyonini bostirishda ko`rsatgan xizmatlari 
uchun 4-darajali nishoni bilan taqdirlangan bo`lib, Hiva yurishi 
boshlanishidan oldin: «Bu gal albatta Georgiy Kresti olaman!» 
deb o`rtoqlariga maqtangan ekan. Rus qo`shinlariga qarshilik 
ko`rsatgan 
Ho`jayli 
shahri, 
Mang`it 
qishlog`i 
ko`ltepagaaylantiriladi. Janglarda ruslardan bir kapitan, sakkiz 
askar o`lgani, o`n kishi turli darajada jarohatlangani qayd etilgan. 
“Dushman nihoyatda katta talofat ko`radi”-deb yozilgan rus 
qarorgohi hujjatlarida. 
«Xotunlar ham chap qo’lida bolasi va ung qo’lida 
tig’