O ’qu V u sl ubiy m a jmu a

Kitob hokimi Jo’rabek. Shahrisabz hokimi Bobobek 
Chor qo`shinlariga qarshi ilgarilari ham bir necha bor qahramonlik mo`jizalarini 
ko`rsatib jang qilgan Sulton Sodiq Kenisarov 1868 yilda Buxoro amiri qo`shini safida 
Kaufmanga qarshi kurashadi. Zirabuloqdagi jangdaamir qo`shinlari bilan qochganida, Sodiq 
o`z yigitlari bilan jang maydonida qoladi. Keyin u Kaufman bilan sulh tuzgan amirga qarshi 
ko`tarilgan qo`zg`olonga qo`shilib, Kitob begi Jo`rabek va Shahrisabz begi Bobobek 
sarbozlari safidan joy oladi.
Kaufman bunday havfli dushmanlarga qarshi tajribali generali Abramovni yuboradi. 
Qo`zg`olonchilar Qarshi ostonasida o`ris qo`shinidan yengilib, turli tomonlarga tarqab ketadi. 
Jo`rabek va Bobobek shahrisabz va Kitobga qochadi. 
1870 yil 14 avgustda Kitob shahri shiddat bilan qo`lga olingach, Jo`rabek va Bobobek 
Qashqar tomon yo`l oladilar. Ular Mahram ostonalaridagi Qo`qon sarbozlari tomonidan 
hibsga olinadi va Xudoyorxon amri bilan Kaufmanga topshiriladi. General Kaufman esa 
ularni o`z xizmatiga olib o`ris qo`shini zobitlari unvonini beradi. 
Sulton Sodiq esa Qizilqum orqali Xiva xonligi hududiga o`tib ketadi. Buxoro amiri Kaufman 
bilan tuzilgan sulh shartnomasiga ko`ra Samarqand hamda Kattaqo`rg`ondan ajrabgina 
qolmay, o`zining siyosiy mustaqilligidan ham mahrum bo`ladi. Buxoro amiri rus saltanatining 

---

201 
vassaligaaylanib, mamlakat Rossiya saltanati qaramligidagi yurtga-yarim mustamlaka 
ahvoliga tushib qoladi. 
 
Rossiyaning hukmron doiralari Turkiston general-gubernatorligini o`zining O`rta 
Osiyodagi harbiy rejalarini amalga oshirish uchun tayanch markazigaaylantirib, bu safar istilo 
tig`ini Xiva xonligini to`la bo`ysundirishga qaratdilar. Ular Pyotr I vasiyatini sira unutmagan 
edilar. 1717 yilgi Bekovich-Cherkasskiy qo`shinining halokati va 1839 yilda Perovskiy 
yurishining barbod bo`lganligi rus generallarining hotirasidan chiqmagan edi. Pyotr I ning 
bosqinchilik rejasini to`laamalga oshirish uchun tayyorgarlik ishlarini poyoniga 
yetkazishgach, istilochilar Xiva xonligiga ko`z tika boshlaydilar.
Fon Kaufman yurish oldidan Xivani siyosiy tarafdan ham yakkalab qo`yish choralarini 
ko`radi. U Buxoro amiri va Qo`qon xoniga tahdidli maktublar yo`llab, ularni Xivaga yordam 
bermaslikka chaqiradi. Masalan, uning 1873 yil 4 martda Qo`qon xoni Xudoyorxonga 
yo`llagan xatida shunday deyilgan edi: “O`zimga ishonib topshirilgan qo`shinlar bilan Jizzax 
ustidan, Buxoroning shimoliy hududlari orqali o`taman. Sizning dono harakatlaringizdan 
o`rnak olmay, Rossiya bilan do`stona munosabatlar o`rnatilishiga qarshi turgan Xiva xonini 
jazolash uchun yo`lga tushmoqdaman”.
Buxoro amiri Muzaffarning Kaufmanga yozgan javob xatida ruslarga sodiqlik ruhi 
o`rmalab turadi: “Elchingiz, statmaslahatchi Struve Rossiyaning Xiva bilan aloqasini batafsil 
gapirdi. Men bunday do`stlikni ifodalovchi xabarning ma`lum qilinishidan nihoyatda hursand 
bo`ldim. Albatta, o`rtamizdagi do`stona munosabatlar sizning do`stingiz-bizning do`stimiz va 
sizning dushmaningiz-bizning dushmanimiz bo`lishini taqozo qiladi. Men yaxshi 
tushunamanki, agar Xiva Rossiya bilan to`g`ri munosabatda bo`lmasa, u vaqtda unga qarshi 
qurol ishlatishiga to`g`ri keladi. Bunday hol yuz bersa, men imkoni boricha o`z yordamimni 
amalda ko`rsatishga tayyorman. 
Sizning elchingiz bizga shuni tushuntirdiki, Oq podshoning yerlaridan Xivaga uch tarafdan 
yo`l boradi: ulardan biri Kaspiy dengizidan, ikkinchisi-Qozilidan, uchinchisi Oq podshoning 
ixtiyoridagi bizning yerimiz Amudaryodan o`tadi. Sizga batafsil javobni state-maslahatchi 
Struve orqali yuborayotirman. Sodiq do`st va qo`shni sifatida sizdan iltimos qilamanki, 
menga o`z fikringiz va Harbiy yurish vaqtini oldinroq ma`lum qilingki, fuqarolarimizni 
hotirjam qilish va sizga ishonchli kishilarimni yuborish imkoni tug`ilsin”. 
Shunga qaramay, harbiy ta`lim olgan, bosh shtab akademiyasini bitirib, boy nazariy va 
jangovor malaka hosil qilgan rus generallari va zobitlari ixtiyorida eng zamonaviy to`p, raketa 
otuvchi moslamalar, pulemyotlar bo`lsa ham, ular erksevar va ikki bor rus qo`shinlarini 
mag`lub qilgan Xivadan baribir xayiqishgan. 
Chor hukumati Knyaz Bekovish-Cherkasskiy alamini olish va podsho Pyetr I 
armonlarini ro`yobga chiqarish maqsadi bilan Xiva xonligiga qarshi urushga alohida 
tayyorgarlik ko`radi.
Chor hukumati Xivaga qarshi yurish uchun turli hildagi ig`vogarlik va bahonalarni 
izlaydi. 1870 yil 18 yanvarda general Kaufman Xiva xoniga bunday xat yozadi: «Men sizga 
uch marta xat yozib birortasiga ham javob olmadim. Buning ustiga mening so`nggi 
elchilarimni ham uchlab qolgansiz. Bunday harakatlarga ortiqcha chidab bo`lmaydi. Ikkitadan 
bittasiga-yoki 
aytganlarimga 
ko`nasiz-do`st 
bo`lib 
qolamiz 
yoki 
aytganlarimizga 
ko`nmasangiz dushman bo`lib qolamiz». 
1872 yil oxirlarida harbiy vazir boshchiligida Petyerburgda Turkiston Orenburg 
general-gubernatorlari va Kavkazdagi poshdo noiblari ishtirokidagi mahfiy kengashda Xiva 
xonligini bosib olishga qaror qilinadi. Generallar rejasiga ko`ra Turkiston general-
gubernatorligiga qarashli kuchlar sharqdan, Orenburg gubernatori va Kavkaz noibligi 
ixtiyoridagi harbiy kuchlar esa g`arbdan va shimoliy g`arbdan Xiva ustiga yurishlari kerak 
edi. Rossiyaning tajovuzkorona niyati Xiva xoni va uning oliy mansabdorlariga sir emas edi.